Media Feruglio - Tavagnacco
Goffredo MACCARIO - 1938
I Z
Ö
G
H
I D
E
B
A
L
I
N
E
I
N
T
E
V
E
N
T
E
M
I
G
L
I
A
U RÖU
U l’è cume u Trianguřu, e u l’à e meixime regule.
Se fa’ in röu ciü o menu grossu a segunda d’a forsa di
zügavui, e se mete e baline intu centru.
Nu’ se pö daghe cun a man drente au roeu.
.
.
A CAPITALE
U l’è di ciü zügai, u se fa’ inte canti se vö,
minimu dui. Nu se zöga ninte.
U se fa’ inte dui tempi. Intu primu tempu se tràta, pe’ tüti
i zügavui, de intrà inti çinche trai e de impediseru ün cun
l’autru tiranduse a balina. Chelu ch’u nu’ l’arriesce a fa’
i trai u l’arresta a sgòba.
Intu segundu tempu se trata, pe’ chi l’è a sgoba, de fa’ i
çinche trai intantu che i autri i ghe l’impedisce tirandu a
sou balina.
I zügavui i scava i çinche ciuteti cume inta fegüra, a in
metru, in metru e mezu da chelu d’u çentru ch’u l’è de nome
a capitàle, pöi i van catru o çinche metri luntan e i marca
o i l’indica a riga d’acostu. De chi i s’acosta â capitale,
e lulì pe’ stabiřì u ziru o urdine intu daghe: u ciü veixin
u l’è u primu e cuscì via.
Dau puntu duve i sun arrivai inte l’acostu, e ciachün au sou
ziru, i zügavui i l’incumença a mirà de fa’ i trai e a
scaciàsse ün cun l’autru.
.
REGULE D’U PRIMU TEMPU:
Candu in zugavù u fa’ in trau u l’arresta de man, che sereva
a di’ ch’u ghe turna a da’. U l’à u meiximu diritu s’u intra
int’in trau za’ faitu.
In zügavù u l’à u diritu de tirà â balina d’in autru pe’
scaciàra. S’u l’aganta u l’arresta de man.
Maniman che ün u l’à faitu i çinche trai u se ritira. U
primu a sciorte u serà u primu d’u ziru intu segundu tempu,
e cusci via.
U zügavù ch’u nu’ l’à faitu in tempu a intra’ inte tüti i
trai u l’arresta a sgoba.
Cumença alura u segundu tempu. Chi l’è a sgoba u va’ d’â
riga d’acostu e u lànça a sou balina versu i trai. I autri
ciachün au sou ziru, i ghe tira dandughe d’â Capitale ; pöi
chi l’è a sgoba u ghe turna a da’ dau puntu duve gh’è andau
a balina, e cuscì via, fin che u l’age faitu tüti i trai.
.
REGULE D’U SEGUNDU TEMPU:
Se chi l’è a sgoba u fa’ in trau u l’arresta de man. U l’à u
meiximu diritu s’u l’intra int’in trau ch’u l’à za’ faitu.
Chi tira u pö iscì daghe da in trau ch’u nu’ sece a
Capitale.
Pe’ fa lulì u deve di’ trau balina e d’â Capitale u deve
andà inte ‚stu trau. S’u nu’ gh’arriesce u perde a man.
Chelu ch’u tira u deve ave tre morte, che sereva a di’ ch’u
deve gantà pe’ tre vote a balina de chi l’è a sgoba, avanti
che ‘stu chi u l’àge feniu.
Candu chi l’è a sgoba u l’à fau tüti i trai, va’ a sgoba
chelu che, inte l’urdine d’u tirà u l’è u primu a nu’ avé e
sou tre morte.
.
.
PARMU E PICU o  LONGA
I zügavui i pön esse canti se vö, minimu dui. Se zöga d’e
baline.
Se trata de cöixe e baline d’i aversari, che sereva a di’ de
agantàre o de andàghe a in parmu.
Se stabiřisce u ziru fàndusene a figa larga, figa strenta e
a pari e dispa. Chi pérde u lànça a sou balina luntan e i
autri i ghe dan, tirandughe o nu’, forte o cianin, int’ina
direziun ciütostu che int’in’autra, a segunda d’a
cunvenienza. Pöi ghe turna a da’ u primu, dau puntu duve u
l’à a balina, e cuscì i autri, ciachün dau sou postu, fina â
fin.
Se zöga in genere pe’ ina cüneta o insc’ina ciàssa.
.
REGULE:
Chi cöixe ina balina, ‘sta li a l’è a sou e u resta de man.
Chi perde a balina sciorte dau zögu, ma u pö turna intrà
pigliandu l’ürtimu postu. Inte ‘stu caixu, candu u ziru u
l’è feniu, u mete a sou balina duve u vö e, candu ven a sou
man, u tira.
Mesüra u parmu chi a tirau.
.
.
AU TRAU
Iscì elu u l’è maiscì zügau e chelu che ghe vö ciü aspertixe.
Difati nisciün privilegiu de bentegnüa, grobu, ec., l’è bon
inte ‘stu zögu; ançi, u zügavù u mira delongu d’ascùndise e
besögna ch’u sàce tirà da luntan e gantà e baline belu s’i
parésce apéna derrè â ina pria.
U se fa’ inte canti se vö, minimu dui. Se zöga ìna balina
pe’ vòta.
Se trata de fa’ trau e de gantà de baline.
Se stabiřisce u ziru a figa larga, figa strenta o a pari e
dispa, u primu a sciorte l’è u primu a daghe, chi perde u
l’è l’ürtimu.
Faitu in trau pecin, int’in terren che tante vote se cerca
pe’ d’aposta brütu e priùsu, i zügavui i màrca o l’indica a
riga d’acostu a tréi o càtru metri luntan, lançandu a balina
versu u trau, ciachün au sou ziru, cun u scopu de intràghe.
.
REGULE:
Candu ün u l’à trau u l’à u diritu de tirà ae baline d’i
autri. Candu ün u fa’ trau u l’è turna de man belu s’u fa’
inte l’acostu.
Se chi u l’à trau u l’agànta ina balina a l’è a sou, e u l’è
turna de man.
Chi perde a balina u pö turna intrà ìntu zögu cumençandu d’a
riga d’acostu.
.
.
A MÜRAGLIA
.
U l’è cume parmu e picu e u l’à e meixime reguře.
Se çérca ina müraglia ciütostu liscia, e chi ghe deve da’
pe’ u primu u se gh’aveixina de vinti o trenta centimetri e,
de dritu, u lança a sou balina cun forsa contru â müraglia
pe’ fàra sautà inderrè e mandàřa u ciü luntan puscibiře. U
segundu u fa’ l’istessu, mirandu de cöixe u primu e cuscì
via.
Candu u ziru u l’è feniu, u primu u va’ a piglià a sou
balina e a sou vota u a lança contro a müraglia e cuscì i
autri.
.
.
A L’ÜGLIETU
U se fà’in dui e se zöga ìna balina pe’ vòta. U nu’ l’è
gairi zügau.
Se trata d’agantà ina balina lasciàndughene carà üna surva
da l’autu.
I dui zügavui i se ne fan a pari e dispa e chi perde u mete
ina balina pe’ terra. L’autru u se ghe mete dritu da veixin,
u piglia a sou cun dui dî, u se l’acosta a l’ögliu, u ghe
piglia a mira e u a lascia caze. Se u l’agànta au vöřu a l’è
a sou e se dunca u l’arresta suta, che sereva a di’ ch’u
mete a sou balina pe’ terra e ghe da’ l’autru.
.
.
MÙNTA E CÁŘA
U se fa’ inte canti se vö, minimu dui e se zöga ìna balina
pe’ vòta, ma se trata d’agantàne üna, pe’ gagnàre tüte.
Stabiřiu u ziru a figa larga, figa strenta o a pari e dispa,
i zügavui i se mete davanti a ina müraglia o a in scařin
autu, a ina distanza de çinche o sei metri, e magara de ciü.
Chi l’è de man u lança ina balina contru â müraglia e i
autri i fan l’istessu. Candu u ziru u l’è feniu se lascia e
baline duve i sun e ciachün ne lànça in’autra e cuscì via.
U primu ch’u l’agànta ina balina u s’é piglia tüte.
‘Stu zögu u se fa’ in fin de stagiun, candu ae baline se ghe
da’ ciü pocu preixu, e u nu’ l’è particulàre d’ê baline,
perché u se aduvéra iscì zügàndu cu’e cartìne pigliae dae
scatuře de brichéti, e cun d’e figürine.
MÉNE DE BALÍNE
E ciü aduveràe i sun e priole, e giancole,
chele de veiru, de cristalu e de ferru.
E priole, i sun de pria, ê megliu tagliae pe’ i nòstri zöghi;
e giancòle, i sun de gipu o de maun, ma iscì de purçelana - ‘ste
ürtime i figliöi i e piglia dai tapei de ferru - chele de veiru
i sun i tapi d’e biçicrete, e butéglie d’ê aigazöse; chele de
cristalu i sun de veiru, ma cun tanti curui drénte; in scàngiu,
chele de ferru i nu’ sun autru che e sfere d’i cuscineti d’i
autumobiři.
Au giurnu d’ancöi, però, nu’ s’atröva ciü gairi intu cumerciu e
priòle, e u növu scistéma de tapà e biçicrete, u cumença a rende
iscì raire chele de veiru.
Pe’ u preixu, che i figliöi i dan ae baline se
riferiremu a chelu d’avanti e d’u tempu d’a guerra d’u 1915-18,
candu ghe n’eira in abundança de tüte e mene.
Ina priòla a l’andava tre giancole, ma e giancole,
caiche vòta i nu’ l’eira açetae; üna de veiru, due priole; üna
de cristalu a puxeva andà da çinche fina a chinze o vinti priole,
a segunda d’a grussessa e belessa d’i curui; ma üna de ferru a
l’andava iscì ela, segundu a grussessa, çinche o sei priole.
.
MODU DE DAGHE
U modu de daghe ciü cumün l’è a bestìcuřa.
Se ten a balina serrà infra l’ìndicu e a nuxe d’u diu grossu
ch’u l’è cegau drente au parmu d’a man, e se ghe da a bestìcuřa
che sereva in forte corpu in avanti destendendu u diu grossu in
föra.
A balina a fa’ fina a ciü d’in metru de
vöřu.
A man ch’a ghe da a se ten pugià contru l’autra, che a toca per
terra. Se ghe pö iscì da’, tegnindu l’autra man pugià in sciù
zenugliu, e lulì candu se tira luntan.
U daghe u l’à iscì e sou regule ch’i sun:
Dau puntu d’ùnde ün u ghe da’, cun a
bestìcuřa, u pö fa’ in
parmu in avanti cun l’autra man e issàra drita in sci dî.
Nu’ se deve fa’ a göba, che sereva, ina vota fan
u parmu, cegà a man in avanti in modu esagerau.
Tantu a man ch’a ghe da’ cantu l’autra i deve
sta’ ferme.
Nu’ se deve da’ u spunciun, che sereva acumpagnà a besticuřa
spunciandu u brassu in avanti pe’ manda’ a balina ciü luntan. U
spunciun u pö anda’ se ün u tira d’in sciù zenugliu a ina grossa
distansa.
Se se ghe da’ cun u zenugliu nu’ se fa’ de parmu
e se pö cegà a gamba in avanti cume se vö.
Se chelu ghe da’ manca a caicüna de ‘ste regule u
sou corpu u nu’ l’è bon, u perde a man, e u turna a mete a sou
balina, cume e autre, se l’è u caixu, au postu de prima.
In autru modu de daghe l’è a bocia. Cume dixe a
parola se trata de lançà a balina cume ina bocia. L’è aduveràu
numà inte caiche caixu e, in po’ de ciü, intu zögu a parmu e
picu e inte l’acostu.
A ina balina se ghe tira au vöřu o de ràfa e tüti
i dui modi i sun boi. Tirandu au vöru, de vote se fa’ picaréstu,
che l’è càndu a balina agantà a schita via e l’autra a l’arresta
au sou postu.
.
PRIVILEGI E DIRITI GENERALI
I sun cheli ch’i sun boi pe’ tüti i zöghi.
I l’an ‘sta carateristica, che a in diritu de ina parte fa’
riscontru in diritu cuntrariu pe’ l’autra parte, e a in
privilegiu pe’ ina parte fa’ riscontru u diritu de inibìru da l’autra.
Pe’ gode de in diritu o d’u sou cuntrariu, d’in
privilegiu o d’u diritu de inibìru, besögna ciamàri a vuxe auta,
e daitu che i nasce intu mèiximu mumentu, u primu a esse ciamau
u l’à u desciü.
.
BENTEGNÜA - MARTEGNÜA
Se ina balina a pica int’ina cosa
mobile, cume in baussu, ina scarpa de ün ch’u passa, ec. e chi
l’à lanca u l’à interesse ch’a se ferme duve a l’è, u cria
bentegnüa,, e a balina a se lascia lì.
Se pe’ contru a cosa a ghe porta danu, u cria martegnüa.
Inte ‘stu caixu u piglia a pria duve a l’è pica e cun ‘sta chi u
da’ in corpu â balina inta bona direciun, o dunca u prega u
passante che a gh’è pica drente de daghe in caussu. U pö daghe
in caussu elu mèiximu se a l’eira picà inta gamba d’in autru
zügavù.
Se a cosa a capita inte l’acostu, diendu martegnüa,, u
zügavù u ghe turna a da’.
I diriti de l’aversariu i sun de martegnüa contru bentegnüa e
viceversa.
.
GRÖBU - NINTE GRÖBU
Se ina balina a l’è andaita a fenì
de derrè a in ustaculu mobile, belu s’u fusse in carretu, u
zügavù ch’u ghe deve tira’ u pö ciamà u privilegiu de levàru
diendu grobu. L’aversariu u pö inibì ‘stu privilegiu diendu a
tempu ninte grobu. Chi gode d’u privilegiu de grobu u deve leva’
elu mèiximu l’ustaculu mobile, u nu’ pö fasse agiütà da nisciün,
e s’u nu’ gh’arriesce perché u l’è tropu grossu, pezu pe’ elu.
.
DRITU - NINTE DRITU
Se a in zügavù ghe vén megliu de tirà da in autru puntu che
chelu duve u s’atröva, u pö ciamà u privilegiu de dritu o in
dritu. U l’è numà ubrigau a mantegne a distansa.
L’aversariu u pö inibìgheru diendu a tempu ninte dritu.
.
APRÖVU - NINTE APRÖVU
U zügavù u pö ciamà u privilegiu de daghe ina vota pe’ stüdià u
terren o mesürà a sou aspertixe, e pruvàseghe. ‘Stu privilegiu u
s’à diendu aprövu o me gh’aprövu.
L’aversariu u pö inibiřu diendu a tempu ninte aprövu.
.
ZÖGU MANTEGNÜU - ZÖGU LIBERU
Prima de cumençà a zügà, o dunca intu mumentu che u primu d’u
zìru u ghe da’ pe’ a prima vota, se pö ciamà u zögu mantegnüu.
Inte ‘stu caixu chi perde u pö ubrigà chi gàgna a cuntinuà u
zögu fin che u nu’ se sece refau, che sereva a di’ fin che u nu’
l’àge turna gagnau e baline perse. Se però u cuntügna a perde e
u l’arresta a lùcia, sensa baline, e u nu’ l’à ciü modu de avéne
de autre sübitu, u nu’ pö pretende che u zoegu u cuntinue.
Se ‘sta partia ubrigà a ven suspesa pe’ ina raixun calunche a
nu’ s’arrepiglia ciü.
Se nisciün dixe ninte se fa’ u zögu liberu.
.
NU’ GHE TIRU - NINTE NU’ GHE TIRU
Caiche vota a in zügavù ghe cunven de nu’ tirà e alura u dixe:
nu’ ghe tiru e me ciamu derrè. Inte ‘stu caixu u perde u postu e
u passa in cua au ziru. ‘Stu privilegiu u s’inibisce diendu :
ninte nu’ ghe tiru.
L’è da nutà che inte nisciün caixu se pö pretende dau zügavù a
balina ch’a ghe serve pe’ daghe, e ch’a l’è iscì nome a
bestìcuřa. ‘Sta balina ciascün u s’a prepara fretàndura infra
due prie pe’ fàra vegnì ben rüvega e a nu’ sghìglie fra i dî.
I Zöghi
U TRIANGULU
U l’è ün d’i ciü zügai, u se fa’ inte canti se vö,
minimu dui. Se pö zügà tante baline. Se trata de tirà ae baline
ch’i sun int’in trianguřu pe’ fare sciorte.
Se fa’ in terra in trianguřu ciü o menu grossu a
segunda d’u nümeru d’i zügavui e d’u nümeru d’ê baline che se
ghe mete, percose se zöga de üna, de due, de tre, ec. a testa.
Se mete e baline cume inte figüre - imaginandure ripurtae in
sciù trianguřu che gh’è d’a fiancu - pöi se va’ a çinche o sei
metri davanti â base d’u trianguřu e se indica o se marca a riga
d’acostu.
De chi i zügavui i s’acosta au trianguřu lançandu
ciascün a sou balina sece cu’a besticuřa o a bocia. Se
stabilisce cuscì u ziru o l’urdine intu tirà : chélu arrivàu ciü
veixin u serà u primu e cuscì via.
Pöi ciascun, dau puntu duv’u l’è arrivau inte l’acostu
u cumença a tirà ae baline, o dunca, s’u se crede tropu luntan,
a aveixinàsse ancura pe’ purrè tirà megliu.
.
REGULE:
E baline che ün u fa’ sciorte, sece inte l’acostu che
intu tirà, i sun sempre e sou.
Se intu tirà ün u fa’ sciorte üna o ciü baline u resta ancura de
man, che sereva a di’ ch’u ghe turna a da’ fin che u nu’ sbaglie
u corpu.
U zügavù u pö tira’ â balina d’in autru, sece pe’ scaciàra, sece
pe’ aveixinàsse, au trianguřu. S’u l’aganta u ghe turna a da’.
Se in zügavù u l’arresta cun a sou balina drente au trianguřu u
nu’ ghe pö ciü da’ fin che in autru, tirandu, u nu’ gh’à fasse
sciorte.
Inte ‘stu caixu u piglia u postu de chi l’à faitu sciorte, e
‘stu chi u postu dopu.
U Trianguřu u se zöga iscì cun st’autra regula: Se in zügavù u
l’arresta cun a sou balina drente u triangulu, u paga üna o ciü
baline ch’u mete intu trianguřu méiximu, e u intra in zögu a l’ürtimu
postu cumençandu d’a riga d’acostu.
S’u gh’arresta inte l’acostu u paga a balina e u turna a
acustàsene.
|
