rivista il:
06 marzo 2014
u Ratugi
I racconti sono importanti memorie della vita di paese, mentre leggende e favole ci riportano documenti orali che si sarebbero smarriti nell’oblio. La scelta di pubblicare le pagine che riportano casi di "storia popolare", oltre a rappresentare la duttilità e la bellezza "d'u scrive u nostru parlà" da parte d'u Ratugi; ci sono sembrati documenti che devono essere inculcati nella memoria delle generazioni future, per evitare che smarriscano le loro radici.
Dal 1988, per nove anni, il mensile “LA VOCE INTEMELIA” ha dato pubblicazione ai racconti, alle leggende e alle favole, scritte in Bordigotu e Burghetin, da U RATU-GÌ, pseudonimo d'una persona abitante da sempre nel nostro Ponente.
- Clivo della Vittoria è il nome che i
Burghetin hanno dato ad un largo spiazzo, presso il
Passo della Cupeira, dove è appunto avvenuto questo fatto
d'armi, riportato dalla memoria popolare.
- La grandiosa Fine Ottocento, a Bordighera, quando rinomati artisti e attivissimi artigiani
professionisti operavano anche per il paese stesso.
- Un avvenimento internazionale
come il "fünerale"
dell'amata Margherita di Savoia, visto da un popolano, assume aspetti
inconsueti.
CIàSa VITòRIA
A cüra, mancu a dìřu, a l’àva fàu efètu (e inte i nosci paìsi, ghe
n’è de vegli che i a cunusce ancu’ ben !) e a l’indemàn chela
schinàssa de Bedò u l’èira fia elu in posta cun i àutri au passu d’a
Cupèira. I Francesi, cume gh’èira da aspeitàsse, i stava arrivandu
ratìssi-ratìssi: e gente che scapa i çerca de fàřu d’aciatùn. Cande
i sèira atröuvai unde i àutri i l’aspeitàva i l’àva sentìu ün mugliu
de ragli e te gh’èira arrivàu üna scàrrega de rundunae e pöi i
Burghetin i l’èira sciurtî da ciache dunde cume tanti diavuràssi:
cun furcùi, scaràsse, coutéli: i àutri, sbuî, afamài e scciupài dàu
scapà de longu i nu’ l’àva savüu fa’ gàire pe’ difendise; caicün u
l’èira areüsciu a daghe versu u camin de l’Amantrìga e u l’àva
sarvàu a pele, caiche àutru u s’eira infiřàu int’e arme ch’i dàn u
nome a ‘sti löghi e lì u gh’àva lasciàu scciòpu e divisa (ch’i gh’èira
arrestài sensa che nisciün se ne acurgésse pe’ aumàncu duxent’ani)
avanti de bàtiseřa cande s’eira carmàu e aighe, ma i ciü i l’èira
stài massacrài e i l’èira arrestài lì, de derré au Bàusu.
Nu’ gh’è memoria de “richésse” lasciàe in abandùn: o che i Burghetin
i l’èira stài tantu fürbi da nu’ parlane, o che de àutri, avanti de
eli, i se ghe e àva pigliàe. M’arincresce de dìřu, ma d’â bataglia
de Ciàsa Vitoria i libri de störia nu’ m’avìsu che i n’àglie mai
parlàu: se ve’ che i Burghetin i nu’ l’èira andai in giru a
avantàssene. Però ‘sta bataglia a l’àva fàu aumàncu ün mortu, tra e
gente de chi: me paré u l’èira ün zùvenu, e i l’àva assubacàu inscì
elu, lì, au pàssu d’a Cupèira inseme ai Françesi de Massena, che
tantu i morti i sun tüti egàli e, cande i stan veixìn, cheli che
avanti i l’èira desenemìghi i vegne amighi.
‘Stu lögu, ch’e gente d’u paìse i l’àva ciamàu: Ciàsa Vitoria, pe’
respéitu d’i morti i l’àva lasciàu gerbu pe’ aumàncu duxent’ani.
Ma intù mese de Magiu, cande chi da nui sciurìsce fia e prie, int’e
‘stu gerbu, surve camìn, sciurteva ina bulà de lìrî che i aprofümava
tütu u pàssu, caicün (forsci a maire) a ghe i àva ciantài pe’
arregordà che lì sute gh’èira ün zùvenu ch’u s’àva incredüu de purrè
aciapà a furtüna ... e invece u gh’àva lasciàu a pele.
LA VOCE INTEMELIA
anno XLV 1990
Cande, inturnu au mileseteçentucarantatrei, i surdati françesi e
spagnöři, d’u generale Las Minas, i èira passài de chì pe’ andà a
pigliàsse e tèrre d’i Zenéisi, ae gente gh’èira atucàu de beve au cupu e
lascià che i arroubésse tütu loche i vurréva, ‘sti “amighi” ... ma cande
i l’èira arreturnài de cùita in derré, scapàndu versu ‘ste Françe, i
nosci vegli i se gh’èira girai contra. I dixe che l’ ”esercitu” de
sciancalàssi, de avànsi de galera e de morti de fame u s’èira scumpartìu
a de beli mügliéti, ciü o menu grossi, fai de desperài ch’i se a
scapuràva cume i purréva cun loche i l’àva arroubàu int’i giurni d’a
“cunquista” ... e a cheli de chi, ‘stu “butin” u ghe fàva leca ...
Curréva vuxe che versu Pigna, insc'e muntagne, i Françesi i se fusse
massacrài tra de eli pensèndu, int’u negiàssu ch’u nu’ lasciava ve’ ren,
de avéghe de nemighi ch’i ghe dava a càcia. Ai Pignaschi gh’èira pöi
atucàu de andàři a assubacà; ‘stu lögu i l’àva ciamàu: Cian dée ciòte
e i gh’àva messu de ciàpe pe’ marcà e “fosse”.
Ina sèira ün Burghetin u l’àva vistu, versu e “Veře” unde e veře d’àiga
i resciòrte d’int’a tèrra, üna de ‘ste pecine sciòrte de sbandai i s’èira
afermài lì pe’ arresciuràsse e passàghe a nöte, luntàn dàu Paìse e dai
soi omi.
U l’èira partiu de füga versu u Burghétu e u l’àva fàu gente: a l’indemàn
i “nemighi” i seréva de següru arrivài dau passu d’a Cupèira; i l’èira
in pochi ... «Andàmune a parlà cun Bedò, ch’u l’è u ciü bülu d’u paìse».
Bedò u l’èira int’u lèitu maròutu, ma cande sa’ muglié a l’àva sentìu de
loche se tratàva, a l’àva fàu vegnì Tanin. A l’èira üna dunéta ch’a
segnava i vermi, ch’a l’agiütava a fa’ nasce figliöi e cravéi, ch’a
sciacàva i “graéli” ai pùisi de chi l’àva ma’ de guřa; a cunuscéva e
erbe bone de fa’ passà e maroutìe ...
Inscì Tanin, cande a l’àva savüu de loche passava, a s’èira asbrivà a
da’ u sou cunségliu a Bedò, cunségliu ch’u va’ ben aiscì au di’ d’ancöi:
«Ti devi fa’ a cüra d’i due capéli». «E cume a l’è ?» «Ti pigli ün
capélu e ün fiascu de vin e ti te ne stài belu tranchile int’a pagliàssa,
bevèndute de tantu in tantu de bele guřàe de vin; cande de capéli ti ne
vèi dui ti pöi aissàte che ti sei belu garìu». Bedò u l’àva mandàu ün
ragliu a sa’ muglié: «Dona ! Cařa de cùita int’u fundu a pigliamene ün
fiascu che demàn nui Burghetìn àmu da fa’ e vögliu éssighe inscì mì !»
(... u se sentéva già megliu).
Intantu, scurtà dai “curassei”, a cascia cu’a Regina, pousà insc’e
ün afüstu de canun e cruverta cu’a bandeira triculure, a l’arrivava;
de derrè gh’eira a Famiglia reale fia cun Mussulini che, a caiche
moda, u l’eira arreüsciu a vegnì couxin d’u re ... epöi tüte e
auturità ... ün mügliu de scignuri ! U principe Umbertu, belu, autu,
u fàva suspirà tüte e zuvene da mariu: «Meschin, chi sa’ cume u ghe
patisce che gh’è mortu ‘sa nona !».
E ghe vegneva e lagrime ai ögli, gardànduru. «Ma u re, u nu’ l’è
vegnüu ?». «Scì, ch’a gh’è» i l’arrespundeva i afurtünai ch’i eira
de davanti ai autri.
I
carabinei, de man in man che u fünerale u l’arrivava in versu via
Regina Margherita, i fàva spustà e gente. Au Fulan, ch’u l’eira in
prima fira, gh’eira vegnüu in mente de chela vouta insc’e l’assa,
candu i tirava a re’ cena de pesci e a Regina a l’eira lì arrente
ch’a gardava. Elu, u capubarca, u gh’àva ditu: «Margarita, fate
in là ...» e u gh’àva dau in pecin rugiun ... e Margarita,
aubediente propiu cume üna Paisenga a s’eira faita in là. A u sava
ben che i urdini d’u capubarca i nu’ se descüte. Avu’, u l’eira elu
ch’u duveva “fasse in là”.
Margarita a passava pe’ l’ürtima vouta pe’ e strade d’u paise ch’u
gh’eira tantu apiaixüu, intru mesu ae gente ch’i gh’àva vusciüu ben
cun dignità e sensa tante angusciate. A passava da Regina ... e au
Fulan ghe vegneva ascaixi u magun: i l’eira tanti ani che elu e ‘sta
Dona i se cunusceva !
Int’a ciassa d’a Stassiun, gh’eira aiscì ingremenìu: i turisti de
föra, e gh’eira pe’ godise u spetaculu, percouse nu’ l’è mia da tüti
de purrè ve’ u fünerale de üna regina. Cheli de chì, pe’ salüà pe’
l’ürtima vouta ina grande amiga ch’a l’àva fau d’u ben a tanti de
eli, fia int’i ürtimi giurni d’a sou vita.
Baixin int’a ciassa d’a Stassiun u gh’eira arrivau astracau dae
gente, ma nu’ l’eira ch’u viesse gaire: gh’eira ciümassi de
carabinei, catube de auturità, de nobili, de dignitari. Dae fenestre
ghe pendeva a bandeira a mes’asta cu’u nastru negru e e campane i
cuntügnava a mandà e sou letanie de durù ch’i l’andava luntan,
forsci fia in Còrsega, fia. Cande ün Paisengu, lì atacu a elu, u l’àva
ditu: «Me ne vagu d’â “Pìcula”», Baixin, che inte ‘sa cunfüxiun u
nu’ se gh’atrövava, u l’àva pensau: «E mì co’ ...» e belu lestu, u
se gh’éira atacau ai carcagni, pensendu che lì, ghe sereva stau menu
spessu de gente. U s’éira sbagliau, ma ... muscurassa, loche u te
gh’àva vistu d’â “Picula”!
Gh’eira, propiu de davanti â Stassiun, ün vagun speciale in se’i
binari: üna carossa de lüssu che, i dieva, inte mancu de vinticatr’ure,
a Ruma i te l’àva arrangià ben pe’ l’ucaxiun. Gh’eira dui
scumpartimenti: ün pe’ a “Camera Ardente” cu’ in autà e de fenestrin
larghi percouse tüti i purresse ve’ a cascia, tantu che u trenu u
sareva andau cian-cianinetu in versu Ruma. L’autru pe’ a “veglia”
d’a Famiglia reale e d’i dignitari ciü impurtanti. De derrè a ‘stu
vagun li, ghe n’eira de autri pe’ i parenti e e gente ch’i l’agiütava
u re a cumandà.
Baixin u nu’ l’incredeva ai soi ögli: ghe n’eira catorze in tütu !
«Lolì nu’ l’è ren» u gh’àva ditu u Burdigotu de adançi: «De davanti
a ‘stu trenu chì, ghe n’è ün autru c’u fa’ da “stafeta”».
«Me tucu se ghe son !».
«E de derrè,
in versu Valecrösa, ghe n’è ün che i dixe ch’u l’à vinticatru
carosse, tüte cene de curune de sciure !». Baixin ascaixi sensa
sciau d’â maraveglia, u nu’ fàva autru che barbuta «Bale, sciù barba
!».
Che Dona impurtante a l’eira staita a Regina ! E di’, che chì
nesciün se n’eira ascaixi acortu: a l’àva avüu in’aria sempre cuscì
â bona, a l’àva ! Intantu a çerimonia fünebre a stava pe’ fenì. I
Burdigoti, mescciai a tante gente scignure, i gh’eira tüti: cu’i
vestimenti boi ch’i sàva de nafetalina e de stecadù, cu’i murri
brüxiai dau sù, serrai e düri. Caicün int’a taragnà d’ê rüghe u gh’àva
caiche surcu ch’u lüxeva: i l’eira tache d’aiga ch’i carava dau celu
ch’u paresceva acabanau, o i eira i ögli asteburî, ch’i lasciava
carà de lagrime sciortie a tradimentu ?
A carossa ch’a se purtava via a sou Regina a l’àva acumensau a
busticasse. Margarita, l’amiga de tüti, l’agiütu d’i ciü desperai, a
partiva in versu Ruma.
Margarita, a perla ciü bela e pressiusa che a cunchiglia de
Burdighea a l’avesse mai avüu, a se n’andava pe’ nu’ arreturnà mai
ciü. I Burdigoti i nu’ l’acapiva, alura, ma u sou paise inte chelu
giurnu u l’àva carau u sou primu scarin: u l’eira vegnüu ina
çitadina de marina cume tante autre. L’éira sulu u primu, ‘stu
scarin ... ma a strada in carà a l’éira acumensà ... e, m’arrencresce
de diru, nu’ semu ciü stai boi de scangiàra.
Üna
burdigota ch’a nu’ l’è mancu munarchica
LA VOCE INTEMELIA
anno XLIV 1989
U FÜNERALE D'A REGINA
Chela matin Baixìn, cande u s’eira adesciau, aiscì se fàva freidu u l’eira
carau a dasse üna bela brossà dau laghelu dunde ghe beveva e bestie; pöi
u s’eira messu u vestimentu bon, cu’a fascia da müraté au preçentu, i
scarpui ben lustrai cu’a sungia de gaglina e dopu ina bela culassiun de
pan e brussu, u se n’àva fau carà dui goti, u l’àva tirau föra u mü d’intu
stagiu e u carru d’int’a remisa, u gh’àva dau ina lustrà fia a eli epöi
u l’àva atacau a bestia: «Ihà, Ninu !» e i l’eira partî pe’ u stradun. I
l’andava a Burdighea, dunde ghe sereva stau u fünerale d’a Regina ch’a
l’eira morta çinche dì avanti. L’eira già in po’ de tempu che ‘sta
veglieta a s’eira amaroutìa, pöi paresceva ch’a l’andesse in po’ megliu
ma int’i ürtimi giurni, i prufessui ch’i a cürava i l’àva acapìu che l’eira
vegnüu u sou mumentu fia pe’ ela. Regine o nu’ regine, cande l’è a tou
ura ti devi parte, nu’ gh’è ren da fa’.
Dopu ch’a l’àva tirau l’ürtimu sciau, e campane d’a Madalena i l’àva
tacau a sonà da mortu e tüte chele d’i paisi veixin, de man in man che
‘sta müxica triste a gh’arrivava, i l’arrespundeva a l’istessu modu: i u
fàva savè a tüti, pe’ valae, pe’ cole e insci’a marina, che a regina
Margarita a se n’eira andaita.
Intru mentre, int’i ufiçi d’a Posta e d’u Palassiu d’a Regina, gh’eira
stau tütu ün invexendu de telegrami e de telefunae. De gente, a
Burdighea, int’i giurni dopu, ghe n’eira arrivau da ciàche dunde:
alantura i alberghi, e mascì beli, i gh’eira e i funçiunava tüti (autru
che “residençe” !).
A megliu “noblesse” d’Europa a s’eira messa d’acordiu pe’ atrövasse a
‘sta çerimonia: i principi, i düchi, i marchisi, i barui i se gh’asgairava
int’u Paise d’e Parmure. Cheli de chì, i nu’ sava mancu ciü eli: «Se
incumensamu a fa’ l’inchin a tüti, â seira gh’àmu a schina struscià ...
metemu murru düru e nu’ salüamu nesciün: tantu nui, nu’ i cunuscemu mia
...»
Baixin, cande u l’éira arrivau dau valun de Valecrösa, u l’éira muntau
da Bacì de l’Isura, u gh’àva lasciau bestia e carru e u s’eira inandiau
a pei pe’ a Rumana: i scarpui növi (ascaixi ...) i ghe dàva in po’
fastidiu, ma u peatava int’a purve d’a strada çercandu de nu’ brütasseri:
u ghe tegneva, a fa’ a sou bela fegüra !
Gh’eira tante autre gente ch’i andava int’a meixima diressiun e, â fin,
candu i s’eira atrövai veixin au palassiu d’a Regina, nu’ se purreva ciü
passà, de tanti ch’i gh’eira ! Fia i previ d’i paisoti i l’eira carai
cu’e sou gente: i l’àva cunusciüa tüti, eli, percouse cande gh’eira
caiche famiglia ch’a l’eira int’e de brüte aighe (marouti, vidue cu’i
figli pecin, vegli arrestai suli) i sàva che gh’eira abasta de fàgheru
savè e ela a i agiütava.
Tra ina gumeà e ina pistà de pei - i scarpui imbrochetai i fàva
miraculi - Baixin u s’éira infirau int’u mügliu. E campane i sonava e
sou note duluruse e a ciache corpu ch’u dava u campanun, paresceva che u
te scciupésse u cö, paresceva.
Nisciün parpelava: te gh’eira ina sciorta de carabinei in “alta
uniforme” cu’u ciumassu insci’u capelu ... E avu’, giüstu che se parla
de capeli: de davanti a Baixin se gh’eira parau ina scignura ch’a gh’e
n’àva ün insci’a testa ch’u paresceva in cavagnu, numà che tütu d’inturnu
u gh’àva üna veleta pe’ e sinsare ...
Baixin u nu’
vieva ciü ren.
Çercandu de parlà fin - ‘sa mugliè, avanti ch’u partisse a se gh’éira
arracumandà: «Che ti nu’ giastemi, neh ? Nu’ state a fa’ cunusce fia
föra d’u paise !» - u l’àva acumensau a prutestà: «O madama, e
levaiverù ‘stu capè, che mì e nu’ vegu ciù in bel... , ciü ren, scùsaime
!». Ma a madama a l’eira üna ingreisa e a nu’ l’àva acapiu, aiscì se a
se u pensava pe’ che mutivu chelu de derrè u mugugnesse.
«O madama, se ciöve lasagne, ve e arrecampai tüte vui ...». Cramèncine,
che fatiga a parlà cume se deve ... «E seve de testa düra, i savei; se
fussai a mia femera e ve a faria asbasciar, ‘sa cresta ...». Ma predica
Bertu, che ti predichi au desertu ! «E seve cume a mia müra, che pe’
fàghera acapìe fa’ besögnu de tirarghe dui sacramenti ...».
Baixin u stava pe’ acumensà a desgranà u sou rusariu. «Stai situ, nu’
viei che ‘sta pe’ arrivà u fünerale ?». «E loche vurrei che veghe, cu’
sta muscheira che gh’ài in sciu murru ?». E, pe’ nu’ giastemà, u l’àva
dau üna gran banfà insci’a veleta ch’a ghe pendùgliava a ün parmu dau
nasu.
Cume a l’è, cum’a nu’ l’è, a scignura, cu’ in suspiru a s’eira ascaiscià
meza stramortia. «A se sente ma’, meschina !». «L’è l’emussiun ...» i
dieva e gente.
«Eh, nu’: l’è l’afrù d’u brussu mescciau cu’u Russese» u pensava in
riendu Baixin che avu’ u se ghe vieva, de davanti.
CANDU BURDIGHEA A SE CIAMAVA: BURDEGHIA
Avéssi vistu che
bele, ch’i èira ! Cian-cianin tüte e noscie fasce, unde nu’ ghe
tira gàire i venti i s’èira encìe de: Motteana, Buddea,
Denis-Boden, Montaldo, Bayleana, Bon-accueil, Myrabilia, Hibrida,
Hanburyana, Decuriens, Spectabilis.
Dui de chi, ch’i n’àva ciantàu ben-ben, de mimosa, i l’èira stài
Galileu Cevasco e u Burghetìn: Giüliu Biancheri-Muller ... e i
l’àva aiscì acumensàu a spedìssera pe’ contu sou. ‘Ste calitàe
in cultivassiùn, manimàn i nu’ l’èira ciü de “specie”, cume
averèi acapiu, ma de “ibridi” selessiunài da de gente ch’i sàva
travaglià cun dóitu (provàiveghe in po’, a ibridà a mimosa ... e
pöi me saverèi di’...) e i l’èira sempre ciü tante e ciü bele.
Pensai che inturnu au milenöveçentutrenta l’èira sciurtìu in
cumèrciu üna deixéna de ibridi növi, ün ciü belu de l’àutru. I
megliu i l’èira: President Jules-Grec, Lentiflora, Brimborian,
Basso, Argentina, Papa Oliver, Mirandola.
Cheli ch’i l’àva ciantàu ‘ste bele calitàe, pe’ avére in
sciuritüra avanti d’i àutri “cuncurenti”, i l’àva inventàu e “sfursuse”:
i l’èira de casciùi de legnu unde i ghe metéva a mimosa a tirà a
bagnu inte de vasi o de tole de cunsèrva. Pe’ faghe u
càudu-ümidu ch’u a sforsava a sciurì, te gh’èira de pignate de
tèrracöta cun l’aiga drente ... e suta se ghe açendeva i lümi a
petròliu ch’i l’ascaudàva cianinétu cuscì a fàva u vapù: e
baline d’a mimosa i se largava, i vegnéva curù de l’òuru ... e i
l’èira prunte pe’ andà in ciàssa e a fa’ biscà cheli che a
“sfursusa” i nu’ ghe l’àva.
Però ... però, scicùme i “termostati” i nu’ l’àva ancu’
inventai, nu’ se purréva regulà u carù ... cande e gente i
metéva e raméte a fa’ inaura inte st’armamentàriu, i se ghe
duveva tegne aregiràe nöte e giurnu perché nu’ se ghe ascaudésse
tropu o tropu pocu ... a résegu de perde a cöglia. Che vite,
ch’i fava !
E calitàe ch’i nu’ mancava inte tèrre de cheli ch’ì s’èira messi
“int’e mimose”, cume i diéva, i l’èira a Motteana, a Lambert, a
Mirabilia ch’i vegneva üna de derré a l’àutra, longu l’invernu,
fina â Prima.
E ve pa’ che i scignuri i nu’ ghe vegnésse a “passà a stagiùn”
chi da nui, inte ‘sti löghi tüti sciurìi ? Oh, s’i vegneva ! A
noscia tèrra a l’è ‘sta cunusciüa pe’ e sciure; arregurdàmussene
e tegnemussene de bon.
E de Noiof, u Re d’a Mimosa ch’u se n’èira caràu d’inte tèrre
d’i Crüchi pe’ fa’ encì d’òuru e de prefümu e cole ciü au
redòusu, propiu cande fa ciü fréidu, ghe, n’è memoria ancu’ avù:
i Re che inseme au sou interèssu i san fa’ aiscì chelu d’ê gente
ch’i ghe stan d’inturnu, i nu’ se scorda, i nu’ se pön scurdà !
LA VOCE INTEMELIA
anno XLIII 1988
Int’u
mileötuçentunövantacatru l’èira caràu chi a Burdeghìa ün Giardiné
tedescu ch’i se cunusceva cun Winter e ... u se gh’éira afermàu: u
l’àva scruvertu ina terra cuscì bela, tante sciure fia d’invernu ...
de bele brünéte de sanghe càudu e ... u vin ! Che vin che ghe fava,
inte ‘stu cantùn de Ligüria !
U s’àva acatàu in belu tocu de tèrra int’i Ciài d’u Burghétu e u l’àva
acumensàu a ciantà de mimose: i gh’apiaixéva cuscì tantu, cun tüte
‘ste baline curù de l’òuru, prefüimàe e ch’i paresce fàe de ciuméte
de pulin ... e de Deinà, cande fa’ frèidu aiscì chi, ele i e sciòura
a l’aria e de ün recàntu meschinétu i ne fan ün scìtu de Paradisu. U
l’àva fàu arrivà de ‘ste ciànte da ogni dunde int’u mundu, (meriùi
de ciànte, i diéva ...) e pöi e megliu calitàe u e vendeva ae gente
de chi’ che i se e meteva int’e fasce ciü reparàe e i cöglieva e
sciure da portà au mercàu ... i ghe e çercava da tüta l’Europa, fia
d’â Russia !
U se ciamava Stefano Neuhoff, ma u l’èira cunusciüu cume u Re d’a
Mimosa. Tüti ‘sti furèsti ch’i vegnéva a passà l’invernu a Burdeghìa
i l’andava a ve’ u sou “stabelimentu” cen de tüta ‘sta meravéglia
indourà ch’a mandava in prefümu cuscì delicàu che nisciün de eli u
l’àva mai sentiu, avanti !
Fia (ina principéssa ch’a l’èira a l’Utelanst e a se ciamava Hoenloe
(che nome ch’i gh’ava messu i soi !) a gh’éira andàita a ve’ !
Neuhoff u l’èira ün nome difiçile e cuscì e gente, ch’i se genava de
ciamàru Stevanìn, cume ün de nui, i ghe dièva numà Noiof.
U s’àva fàu üna bela ca’ int’a sou tèrra e u s’àva mariàu üna brava
zùvena de chì; i l’àva avüu sei figliöi: Rita, Augüstu, Marta,
Utàviu, Arfrédu, Ana; ae gente cu’u sou belu modu de fa’, rièndu (cum’u
riéva vurenté !) u ghe diéva: «Ho dato metà dei miei figli alla mia
Germania (cheli ch’u l’àva fai tedeschi ...) e metà alla mia bella
Italia (cheli ch’u l’àva fai italiài, cume sa muglié).
Avanti che arrivéscimu int’u növeçentu, u l’àva già messu in
cumèrciu ‘ste calitàe de mimosa chi: (atensiùn, che i nomi
“butanici” besögna scrìviri in latin) Armata, Floribunda, Picnanta,
Falcata, Trinervis, Cultriformis, Dealbata.
E cande u l’àva savüu che a Nissa gh’éira (ün, ch’u se ciamava
Lambert e u l’àva atröuvàu u modu de insertà e mimose (ch’i sun
ciànte delicàe ...) insce üna calità ch’a vive ciü ben int’e noscie
tèrre e a resiste au geru, u gh’éira andàu a cunùsciru (vièi e gente
in ganba, cum’i sun, i nu’ se gena de asbasciàsse a di’ che i l’àn
ancu’ da imparà) perché u ghe mustrésse a fa’ i insèrti pe’
“apruscimassiùn” insce a Floribunda.
Intantu, ae
Curtàsse d’u Muntenegru, Winter u l’àva ibridàu a Podaliriaefolia (o
Motteana) cu’a Pycnanta e cu’a Dealbata ... e gh’éira sciurtìu a
Hanburyana, a Neufvillei, a Siebertiana.