CAICHE PAROLA IN SCIÙ FREIDU
Renzo Villa
I veci i l’àva raixun candu i dieva che "u caudu e u freidu u luvu u
nu'' se l’à mai mangiai". De voute paresce che, sece ün che l’autru,
i nu’ l’àge a fa’ de vegnì, ma pöi, candu nu’ se l’aspeitamu i l’arriva
cume a fau u freidu u mese de zenà d’u 1985.
Da nui zenà, pe’ u ciü, u l’é sempre stau in mese che fa’ de bele
giurnae. U l'u dixe fina in pruverbiu, che tüti i san, "Zenà patelà"
perché u tempu u l’é bon, e marine bunasse, u sù "u capotu d’i poveri"
u n’ascàuda, tantu che se pö andà pe’ patele, ch’i sun cuscì bone
mangiae crüe, magara cun caiche taca d’agru de limun schissà in çima.
Rostan, bunarima, int’ina sou puesia, intitulà propiu "Zenà" u
dixe: "I figliöerami i van a patelà. / Tütu paresce belu, ciairu e
netu / cum’int’ina balina de cristalu. / ‘Stu tempu pe’ a campagna
benedetu, / ch’u n’infrüpa int’in spessu e ricu scialu, / l’é u nostru
caudu mese de zenà".
Ma i veci, pe’ ciache cousa, i l’àva sempre prunti dui pruverbi:
cuscì i nu’ se sbagliava mai. Inscì pe’ zenà i n’àva in autru ch’u dieva:
"San Mauřu (15 de zenà), Sant’Antognu (17) e San
Bastian (20) i sun i trei santi cu’a barba gianca".
Chel’anu dunca, zenà u l’é stau u mese d’i santi gerai, cume se dieva,
inscì se u freidu u l’àva za’ acumensau a fasse sente versu a fin de
deixembre. Ma a e gente d’ina vouta - cun tütu ch’i fesse ina grama vita
- ghe piaixeva inscì pigliassera in rie perché i l’eira fai cuscì: i l’eira
riéschi.1
Se fàva tantu freidu i dieva: "L’è gerau in ase cargu de pigne assése"
e, a cheli ch’i nu’ l’eira gairi asbigli,2
i ghe cuntava, mezu pe’ rie e mezu pe’ da bon, che "se a nöte d’a
Pifània i se ne fusse andai in sciù u ponte de Nervia, cu’ ina camixa
bagnà in colu e ina cana verda in man, i l’avereva vistu passà i Remagi
....".
A neve che càřa
da nui i dixe ch’a l’é a neve cursina, perché e nivuře ch’i n’à a porta
i ven dae cole d’a Corsega, e a s’aferma fina insce e ciaze, arrente a
l’aiga. Gh’é inscì u ditu: "In scià a marina cařa sulu a neve cursina".
Intu chelu mese de zenà, int’u mentre che gardavimu, cun maraveglia, a
nostra terra cüverta da ina cùtura gianca,
3 nu’ puxevimu fa’ a menu de
fasse vegnì in mente inscì caiche parola d’u nostru parlà che se l’avimu
ascaixi scurdà perché l’éira ina ramà d’ani che nu’ avimu ciü vistu nevà.
Cuscì amu turna sentüu i freidurùi
4 int’e spale e int’a schina,
e çime d’i dì ch’i ne pugneva, e gambe ch’i l’eira düre cume due barre
de giassa, ingreglìe 5
o arrampìe 6
dau freidu. Se sciurtevimu föra d’in ca’ andavimu a résegu de restaghe
azezibài o candî. 7
Sulu e bruchéte 8
nu’ purrevimu ciü bàtiře perché, au gìurnu d’ancöi, de scarpe da ciodi i
nu’ ne fan ciü.
E cae, s’i nu’ l’eira ben rescaudae, i deventava de giasséire, i "friguriferi"
d’i nostri pairi grandi.
Ina parola, pöi, che nu’ se n’avisamu ascaixi ciü a l’é "sezìsse"
9 pe’ dì
che ün u se lascia aciapà dau freidu o u s’indorme au freidu e u gh’arresta
"sezìu". 10
Cume u dixe u Sciù Meigu Azaretti, ‘sta parola a l’é ciütostu vecia
perché a ven da l’antigu tedescu sazian "piglia pussessu de
caicousa" e l’atrüvamu inscì int’u françese saisir.
Candu neva, diemu che cařa i pagliassi,
11 pöi, se ven ina bela
serenada, e magara sciùscia in po’ de zìba
12 o de sìstra,
13 a neve a
se caglia, a deventa giassa e u geru u fa’ petà tütu. Diemu alura che gh’é
tütu brüscassàu.14
Ne passa e pene cheli ch’i cianta e sciure o ch’i l’àn de arburi de
limui.
In sciù u tempu de chel’anu ghe sereva ancù da dì ina cousa: cun tüti
‘sti famusi "meterolughi" ch’àmu e tüti ‘sti "sateliti" che ne gira in
scia a süca, nisciün l’è stau bon de dìne avanti tempu che averessimo
avüu in freidassu parescu.
I veci - gardendu tante couse d’a natüra, surtù i auxeli e e ciante -
forsci i l’eira ciü in gamba de nui a fa’ de previsiun insce l’üvernu.
Ricu de Cicheti, veciu pescavù d’a Murtura, in giurnu d’estae che
passavimu veixin au caneu d’u Valun d’i Perugin, u me dixeva: "Candu
e cane, ai primi de setembre, i l’àn za’ u ciümassu
15 longu
cume
chelu d’i carrabinei, a deixembre ti pisterai i pei".
Note:
(1) buffi, ridanciani - (2) arzilli, furbi - (3)
coltre - (4) brividi - (5) infreddolite, intirizzite - (6)
semiparalizzate - (7) congelati - (8) bullette per scarpe chiodate - (9)
assiderarsi - (10) assiderato - (11) fiocchi, falde - (12) aria gelida -
(13) soffio di tramontana - (14) bruciacchiato - (15) pennacchio.
Qualche parola sul freddo stagionale e sulle tradizioni legate ai mesi freddi, attraverso constatazioni, leggende e storielle "intu nostru parlà".
.
i mesi freddi dell'anno
Luigin Maccario
Tüti savému cume u mese de màrzu u séce despeitusu, cu’i soi cuntügni scangiamente de ümù, ma gh’è staitu in tempu luntan, candu ‘stu mese u l’arresciva a passà nu’ fandu mancu tropi dani int’a campagna e a l’alevàgiu.
Inte üna de ‘ste anàe prupìçie, mancu tantu ràire, in pastù brigàscu, ch’u l’eira cařau int’u Valun de Laite pe’ passàghe l’üvernu, u l’éira arrescìu a portà a sou sciorta in pastüra tüti i giurni, tantu che i sou agneli, nasciüi da pocu, i l’éira za’ cuscì ben pasciüi, ch’i l’averéva pusciüu tranchilamente afruntà u longu viagiu, pe’ munti e valàde, che da lì a caiche giurnu i l’avereva avüu u prupoxitu de incaminà pe’, riturnassene ai arpézi d’u Margaréis, versu a bona stagiun.
Nu’ cuntentu de lulì, ‘stu pastù, viendu che mancava dui giurni â fin d’u mese, u s’è perméssu de sbanfà: “Vàtene màrzu cui tou capelàssi, che mì me ne vagu cu’i mei agnelàssi, beli grassi”.
Ma màrzu, inscì s’u l’éira impegnau a fa’ sciurì i pérseghi e a fa’ burrì e çeréixe, u l’à sentiu a fanfarunàda de su’ pastù e u s’è ufésu, cunsciderandu de fàgheřa pagà, inscì se da lì a dui giurni u l’averéva duvüu passà a man.
Dopu avéghe pensau in po’, u l’à ciamàu so’ frai Avrì e u gh’à dumandau: “Avrì, préstime trei di tòu di’, dui d’i méi l’ài, faremu ciànze tüti i pegurai”. Avrì, che inscì s’u paresce cuscì dùçe u l’é caiche vòta ben matùrnu, u l’à faitu prestu a portà àiga a l’idéa de so’ frai, prestandughe e sou prime tre giurnae.
Eben, màrzu u s’e gh’é messu d’impégnu e u l’à mandau inscia térra çinche giurni d’àiga e de ventu che mancu d’üvérnu i s’éira mai visti. A tramuntana a l’éira cuscì zerà che e pegure i nu’ l’atrövava riparu mancu int’i stàgi e i agneli tròpu zùveni, ancù nu’ tantu smarižiài, i sun morti ažezibài. A sorte a l’à vusciüu che u nostru pastù u l’è arrescisse a mantegne a ràssa, sarvàndune dui, pecin, ascusi int’e màneghe d’u pastràn.
Da chéla vòta, serà staitu perché Marzu e Avrì i gh’àva pigliau a man, ma e gente i l’àn duvüu imparàsse a remarcà cheli çinche giurni pe’ l’avegnì, za’ che pe’ a fin de màrsu, u tempu u l’è assai suvente paréscu a chélu de ‘sa störia, tantu che ‘ste giurnàe i l’àn ciamàe “i çincàiri” e i paisài i ne tegne ben contu.
E GIURNAE D’A MERLA
Luigin Maccario
Gh’è staitu in tempu che, int'u Calendariu Ruman, u
mesu de zenà u l’eira longu sulu vintötu giurni; pöi, int'u Mediuevu,
ai primi de frevà ghe staitu tre giurnae de freidu tremendu ch’i sun
staite ciamae: “e giurnae d’a merla” e atacae a Zenà, percose u l’è
staitu elu a fàře acapità.
Inte chelu periudu, i merli i l’àva a sou livrea de
ciüme d’in belu cuřù giancu candidu, ch’u stava fina maiscì ben, in
cuntrastu cun chelu belu becu giaunu. Au mesu de Zenà ‘stu auxelu,
cun ‘ste bele ciüme gianche, u gh’eira propiu antipaticu e, candu u
l'u vieva in ziru, u nu’ mancava mai de strapassařu cun de sbüfuřui de
freidu e de zéřu.
Ina vota, ina bela merla gianca, stanca de esse
turmentà da Zenà, ciàche vota ch’a sciortiva dau niu pe’ andà a
çercà da mangià pe’ a famiglia; fin da deixémbre a s’èira urganizà,
metendu da parte, drente a ina tana, ina bela pruvista de roba da
mangià, tantu da avéne abasta pe’ vintötu giurni. Dapöi a s’è serrà
drente â tana, au reparu, contandu i giurni, avanti de sciorte.
Inte l’ürtima giurnà d’u mesu, cunvinta d’avé futüu
chelu marvagiu de Zenà, a l’è sciortia d’â sou tana, metenduse a
svüratà de sa’ e de la’, pe’ cugliunàřu. Ma Zenà u nu’ l’à mandài zü i
scherni d’a merla, arragianduse pe’ dabon; ma scicume u l’éira li’
pe’ fenì, u l’à dumandau a so’ frai Frevà ch’u ghe prestesse trei
giurni, pe’ fa’ in modu de castigà chela scusciderà.
Frevà u l’è staitu d’acordiu, e cuscì Zenà, inte
chele tre giurnae u s’è gh’è messu pe’ dabon, mandandu: büfere de
neva, ventu freidu, zéřu e aiga a ciü nu’ pösciu. A merla a là faitu
giüstu, giüstu in tempu a atrövà refügiu int’ina ciaminéira e a l’è
duvüa arrestaghe intanà pe’ tüte tre e giurnae, mancandu fina de
mangià.
Candu a merla a l’è sciortia, a l’éira scì sàrva, ma
a sou livrea de ciüme a l’éira vegnüa negra pe’ via d’a cařìže, ch’a
se gh’éira cuscì ben atacà, che da chela vota a l’è arrestà cu’e
ciüme negre. Zenà u s’è tegnüu 'ste tre giurnae, arrivandu a esse de
trentün; intantu che i paisai i l’àn cumensau a remarcàře, pe’ via
d’u freidu straurdinariu, ciamànduře “Giurnàe d’a Merla”.
Però, e gente i l’àn iscì imparau che se ‘ste giurnae
i sun freide, a Prima a nu’ mancherà d’inandiasse aviau, cu’u sou
cařù beneficu; ma s’i nu’ se presentesse aumancu in po’ ciü freide
d’ê autre giurnae de Zenà, a Prima a l’arriverà in ritardu e nu’
tropu cauda.
