A Levante del mammellone roccioso delle Mauře si presenta la pendice più avanzata del crinale che divide la Val Nervia da quella del Roia; è conosciuta come Colasgarba, a ragione della ampia cavità che caratterizza il suo fianco a Levante, soprastante il residuo corso del Torrente Nervia, accompagnata dalla presenza di grotte più piccole che hanno permesso l'insediamento umano preistorico, dando lo spunto al sorgervi dell'abitato preromano, fatto con capanne, sul crinale. Agevolato dalla presenza del "Lagassu", quell'abitato è assurto a capoluogo per la Tribù degli Intemelìi, richiamando l'attenzione dei coloni romani a costruire sul piano la Città Nervina, a seguito del sensibile avanzamento della linea di costa.  La caratteristica delle acque del Nervia di impantanarsi alla foce, danno forma al "Lagassu", creando un porto canale quasi naturale, per scafi poco pescosi, che in periodo romano potrebbe esser stato elaborato in qualità di vero e proprio "Porto Canale", d'una certa importanza.
       

I föghi i brüxiava già da paregli giurni, a beli mumenti, inscia çima d’ê cole; de nöte i fàva ciü sciama, de giurnu ciü fümu. L’èira segnu che u perìgliu u s’avèixinava turna e besögnava sta’ alèrta: renforsà u lögu unde gh’èira e cabane; stremà inte barme, aciatàe dai custi, de rouba da mangià; limà ben inscia cuéta e lame d’i coutelassi; acampà de rundùi da lansa cu’i cöiri d’ê frece.
       In bona fin, fa tütu lo’ che gh’èira de besögnu pe’ parà l’arrivu d’i nemighi. I l’èira ani e ani che, de candu in candu, de versu de duve ghe sciorteva u sù, i l’arrivava d’ê gente ch’i vurreva arroubàghe tütu u sou: aiscì e done e i figliöi, pe’ portàři cume scciavi inta sou terra ch’a l’èira logni e i a ciamava: Ruma.  E gente ch’i stava inta fiřa de cabane ch’i l’èira a meza-cola, dau lau â lerca, muntandu dau valun d’u Nervia, i gardava ‘sti föghi cun anscetà: ascàixi de facia, i gh’àva chelu unde avu’ i ghe ciama: Santa Cruxe.  Ciü in la’ fümava a çima d’u Baussu, e sute i Cioti Fümusi, de duve d’â caudèira ch’a cruturava suteterra, ghe sciorteva in fümu ch’u spüssava de sùrfanu; aiscì u lögu de gardia d’u Muntenegru u mandava i sèi segni.
      Cume e autre voute i l’àva fau i soi pàiri e i pàiri d’i soi pàiri, i sareva arreüscî a afermàře ‘ste gente, aspéitànduře inti passi e inti recanti ciü resegusi, unde pochi omi, ben aciatài, i purreva levane da mezu in mügliu. Aiscì e done i l’andava in posta cu’i omi: i l’èira forti e desgordìe e i nu’ l’àva pùira de ren. E ‘ste gente de Ruma, pecine e tracagnòte, i nu’ ghe a purréva, percòuse e «tatiche» i nu’ serveva pe’ ren in pe’ ‘sti sgarampi d’ê terre d’i Ligüri.
       U lögu d’ê sou cabane, au redossu d’i venti de muntagne, u l’èira ben ascùsu: d’â marina u nu’ se purréva ve’; de davanti, intu cian, gh’èira l’aiga d’u Nervia ch’i gh’àva levàu e peàgne e, inscia scciümàira, intra e ruve e i urmi, gh’èira ina barragna de custi de aurivastri, de mortine, de ruvéi.  Inte ciache cabana gh’èira üna bela pria ciata pe’ faghe u fögu da ascaudasse e arrustìghe u mangià.  Da davanti ghe passava ün caminetu cianélu, che pöi u muntava sciü d’â funtana suta e roche.
      Inta rivassa, sute a ‘stu camin, i gh’àva ciantàu de bilùi agüssi inscia çima e, d’in drente i gh’àva stramügliàu de prie, a l’üsu d’ê müraglie d’i Gali.
       Nesciün u l’èira mai arreüscìu a destanàři de lasciü. Ma forsci, chela vòuta, e gente de Ruma i l’àva pensàu ben de scangià moda: cande i l’èira arrivàe intu lögu che avu’ i ghe ciama: Madona d’a Röa, i l’àva mandàu paregli de eli, de nöte, da ciatùn, sciü pe’ e cole: i l’èira de pastùi de’ tribü Aprutine, üsi a caminà pe’ i brichi. Â matin dopu, tantu che e Legiui i l’acumensava a peagnà inti canissöi d’u valun, ‘sti lì i l’èira già cařài a tradimentu dau lau damunte d’ê cabane.
       L’esercitu, giastemandu in “orum” e in “arum”, avù u ciapescava inte l’aiga e u s’apruntava a fa’ e testügini. Cun tütu ‘stu sciarratu ch’i fàva, i cabanei i l’aspeitava da ‘sta parte ... e pe' contru, te gh’èira arrivàu i autri ae spale e nu’ gh’èira ciü stau scampu !  Scciavi, i Rumai i nu’ n’àva pusciüu fa’, percòuse i ciü forti i s’èira batüi fin a l’ürtimu pe’ çercà de fa’ sarvà i figliöi e i autri de versu ae roche de duve, arrampeganduse, i l’àva pusciüu scapà. Inte cabane gh’èira arrestàu noma caiche strufügliu e i Rumai i gh’àva dau sübitu fögu. Insce muntagne veixine, i gh’èira cheli ch’i gardava cun desperassiun !
        Stavouta, ghe atucava a eli, de beve au cupu.
       Candu i nemighi i se n’èira andai, in lögu d’ê cabane, gh’èira noma ün mügliu de çene. Alù, cheli ch’i s’èira aciatài inte barme e inti custi, i l’èira cařài, ma i nu’ ciagneva, assubacandu i soi morti: i l’apregava u sou Diu Bellenus (o Belen) u Luvu Sacru d’a lüxe, percòuse u i agiütesse a fa’ turna vegnì a sou rassa forte ciü de prima, pe’ purréři vendegà.  Dapöi, i l’àva pensàu de sta’ de ca’ inte barme, cume inti tempi indarré.
        I Ligüri de cheli ani i l’èira üna rassa düra, ma a ciache bataglia, vinta o persa cui Rumai, i ciamava, preghendu, u sou Segnù: u Diu d’e sciure, d’i bruti verdi d’a Prima, d’u sù tébeu, de l’amù.  Chi u dixe, che i Ligüri i nu’ sun gente religiuse e i nu’ tegne da contu e tradiçiui ?
        I l’aprega ancu’ avù, ‘stu antigu Diu Celtu-Ligure: specie i omi, e cume s’i l’aprega !  Ma â fin, i nosci antighi, i l’àva duvüu cede ai Rumai e colàsseři.
        L’éira passau d’u tempu ... cian cianin, inte arene l’eira nasciüa Albintimilium rumana: cu’i templi, l’anfiteatru, e terme, i paraixi ch’i l’àva i musaici che ti ghe caminavi surve. Insce ruvine d’ê cabane d’i Ligüri gh’eira vegnüu e nasche e i ruvei e nesciün se ne avisava mancu ciü.  E pöi i l’àva acumensau a ciantaghe e sciure inte ‘sta cola.  Ciü de sciüsciant’àni fa’, ün figliörame, fandu a cautüra a fundu in cu’ sou paire, pe’ rifà e söglie d’ün maixé ch’u s’éira agaruàu, u l’àva scüvertu a distansa de caiche metru üna dopu l’autra, d’ê prie ciàte, béle grosse, che chi da nui nu’ ghe n’è: i l’eira ancu’ anegrìe: chi u sa’ pe’ canti ani i l’àva serviu da fögurà !  Ün po’ ciü avanti, a terra a l’éira ben pistà: gh’èira stau in caminétu, ina vouta, e gh’éira arrestàu u marcu; ‘sta stradeta a muntava sciü versu e roche unde gh’éira de rescüri d’aiga ch’i s’acampava int’in ciotu fundu.
        «Figliu, l’è megliu nu’ di’ ren a nesciün, sechenù i ne fan ancura avé de fastidi cu’e lege che amu ...». E i gh’àva tiràu sciü u maixé.  ‘Stu figliö, da grandu u se gh’àva fau ina pasciun, pe’ loche u l’atröuvava inte ‘ste fascie, travagliandu: scciapi de Epuca imperiale, ün belu tocu d’u beà de terra-cöta che, dae Seburine, u l’àva purtau l’aiga inte Albintimilium ... fia de «rascciatoi» d’i Ligüri antighi.  U l’àva stüdiau insci libri, pe’ acapì loche i l’àva assubacàu, tanti ani avanti, elu e sou paire, inte söglie de chelu maixé: u l’èira loche gh’èira arrestàu d’ê cabane unde i Ligüri de Nervia ina vouta i ghe stava de ca’ !  Ma u s’èira aiscì arregordàu de loche u gh’àva ditu u sou vegliu, e u nu’ l’àva cunfiau u lögu d’a sou scrüverta a nesciün.
        Sute üna fascia de sciure gh’è ancu’ ün segnu antigu, unde gh’èira stàu üna tribü «preromana» che, pe’ cume i van ancura avu’ ‘sti afari, u l’è destinàu a arrestàghe, ben assubacàu e ascusu !