A STAGIUN D’U FREIDU

I  mesi  freddi  dell’anno

    Qualche parola sul freddo stagionale e sulle tradizioni legate ai mesi freddi, attraverso constatazioni, leggende e storielle “int’u nostru parlà”.

CAICHE  PAROLA  INSCI’U  FREIDU

Renzo Villa

    I veci i l’àva raixun candu i dieva che “u caudu e u freidu u luvu u nu’’ se l’à mai mangiai”. De voute paresce che, sece ün che l’autru, i nu’ l’àge a fa’ de vegnì, ma pöi, candu nu’ se l’aspeitamu i l’arriva cume a fau u freidu u mese de zenà d’u 1985.

    Da nui zenà, pe’ u ciü, u l’é sempre stau in mese che fa’ de bele giurnae. U l’u dixe fina in pruverbiu, che tüti i san, “Zenà patelà” perché u tempu u l’é bon, e marine bunasse, u sù “u capotu d’i poveri” u n’ascàuda, tantu che se pö andà pe’ patele, ch’i sun cuscì bone mangiae crüe, magara cun caiche taca d’agru de limun schissà in çima.

    Rostan, bunarima, int’ina sou puesia, intitulà propiu “Zenà” u dixe: “I figliöerami i van a patelà. / Tütu paresce belu, ciairu e netu / cum’int’ina balina de cristalu. / ‘Stu tempu pe’ a campagna benedetu, / ch’u n’infrüpa int’in spessu e ricu scialu, / l’é u nostru caudu mese de zenà”.

    Ma i veci, pe’ ciache cousa, i l’àva delongu prunti dui pruverbi: cuscì i nu’ se sbagliava mai. Inscì pe’ zenà i n’àva in autru ch’u dieva: “San Mauřu (15 de zenà), Sant’Antognu (17) e San Bastian (20) i sun i trei santi cu’a barba gianca”.

    Chel’anu dunca, zenà u l’é stau u mese d’i santi gerai, cume se dieva, inscì se u freidu u l’àva za’ acumensau a fasse sente versu a fin de deixembre. Ma ae gente d’ina vouta - cun tütu ch’i fesse ina grama vita - ghe piaixéva inscì pigliassera in rie perché i l’eira fai cuscì: i l’eira riéschi.¹

    Se fàva tantu freidu i dieva: “L’è gerau in ase cargu de pigne assése” e, a cheli ch’i nu’ l’eira gairi asbigli,² i ghe cuntava, mezu  pe’ rie  e  mezu pe’ da bon, che  “se a nöte d’a Pifània i se ne fusse andai in sciù u ponte de Nervia, cu’ ina camixa bagnà in colu e ina cana verda in man, i l’avereva vistu passà i Remagi ....”.

    A neve che càřa da nui i dixe ch’a l’é a neve cursina, perché e nivuře ch’i n’à a porta i ven dae cole d’a Corsega, e a s’aferma fina insce e ciaze, arrente a l’aiga. Gh’é inscì u ditu: “In scià a marina cařa sulu a neve cursina”.

    Int’u chelu mese de zenà, int’u mentre che gardavimu, cun maraveglia, a nostra terra cüverta da ina cùtura gianca, ³ nu’ puxevimu fa’ a menu de fasse vegnì in mente inscì caiche parola d’u nostru parlà che se l’avimu ascaixi scurdà perché l’éira ina ramà d’ani che nu’ avimu ciü vistu nevà.

    Cuscì amu turna sentüu i freidurùi ⁴ int’e spale e int’a schina, e çime d’i dì ch’i ne pugneva, e gambe ch’i l’eira düre cume due barre de giassa, ingreglìe ⁵ o arrampìe ⁶ dau freidu. Se sciurtevimu föra d’in ca’ andavimu a résegu de restaghe azezibài o candî. ⁷ Sulu e bruchéte ⁸ nu’ purrevimu ciü bàtiře perché, au gìurnu d’ancöi, de scarpe da ciodi i nu’ ne fan ciü.

    E cae, s’i nu’ l’eira ben rescaudae, i deventava de giasséire, i “friguriferi” d’i nostri pairi grandi.

    Ina parola, pöi, che nu’ se n’avisamu ascaixi ciü a l’é “sezìsse” ⁹ pe’ dì che ün u se lascia aciapà dau freidu o u s’indorme au freidu e u gh’arresta “sezìu”. ¹⁰ Cume u dixe u Sciù Meigu Azaretti, ‘sta parola a l’é ciütostu vecia perché a ven da l’antigu tedescu sazian “piglia pussessu de caicousa” e l’atrüvamu inscì int’u françese saisir.

    Candu neva, diemu che cařa i pagliassi, ¹¹ pöi, se ven ina bela serenada, e magara sciùscia in po’ de zìba ¹² o de sìstra, ¹³ a neve a se caglia, a deventa giassa e u geru u fa’ petà tütu. Diemu alura che gh’é tütu brüscassàu.¹⁴ Ne passa e pene cheli ch’i cianta e sciure o ch’i l’àn de arburi de limui.

    Insci’u tempu de chel’anu ghe sereva ancù da dì ina cousa: cun tüti ‘sti famusi “meterolughi” ch’àmu e tüti ‘sti “sateliti” che ne gira in scia a süca, nisciün l’è stau bon de dìne avanti tempu che averessimo avüu in freidassu parescu.

    I veci - gardendu tante couse d’a natüra, surtù i auxeli e e ciante - forsci i l’eira ciü in gamba de nui a fa’ de previsiun insce l’üvernu.

    Ricu de Cicheti, veciu pescavù d’a Murtura, in giurnu d’estae che passavimu veixin au caneu d’u Valun d’i Perugin, u me dixeva: “Candu e cane, ai primi de setembre, i l’àn za’ u ciümassu ¹⁵ longu cume chelu d’i carrabinei, a deixembre ti pisterai i pei”.

Note: (1) buffi, ridanciani - (2) arzilli, furbi - (3) coltre - (4) brividi - (5) infreddolite, intirizzite - (6) semiparalizzate - (7) congelati - (8) bullette per scarpe chiodate - (9) assiderarsi - (10) assiderato - (11) fiocchi, falde - (12) aria gelida - (13) soffio di tramontana - (14) bruciacchiato - (15) pennacchio. 

E  GIURNAE  D’A  MERLA

                                                                                                                                                 Luigin Maccario

    Gh’è staitu in tempu che, int’u Calendariu Ruman, u mesu de zenà u l’eira longu sulu vintötu giurni; pöi, int’u Mediuevu, ai primi de frevà ghe staitu tre giurnae de freidu tremendu ch’i sun staite ciamae: “e giurnae d’a merla” e atacae a Zenà, percose u l’è staitu elu a fàře acapità.

    Inte chelu periudu, i merli i l’àva a sou livrea de ciüme d’in belu cuřù giancu candidu, ch’u stava fina maiscì ben, in cuntrastu cun chelu belu becu giaunu. Au mesu de Zenà ‘stu auxelu, cun ‘ste bele ciüme gianche, u gh’eira propiu antipaticu e, candu u l’u vieva in ziru, u nu’ mancava mai de strapassařu cun de sbüfuřui de freidu e de zéřu.

    Ina vota, ina bela merla gianca, stanca de esse turmentà da Zenà, ciàche vota ch’a sciortiva dau niu pe’ andà a çercà da mangià pe’ a famiglia; fin da deixémbre a s’èira urganizà, metendu da parte, drente a ina tana, ina bela pruvista de roba da mangià, tantu da avéne abasta pe’ vintötu giurni. Dapöi a s’è serrà drente â tana, au reparu, contandu i giurni, avanti de sciorte.

    Inte l’ürtima giurnà d’u mesu, cunvinta d’avé futüu chelu marvagiu de Zenà, a l’è sciortia d’â sou tana, metenduse a svüratà de sa’ e de la’, pe’ cugliunàřu. Ma Zenà u nu’ l’à mandài zü i scherni d’a merla, arragianduse pe’ dabon; ma scicume u l’éira li’ pe’ fenì, u l’à dumandau a so’ frai Frevà ch’u ghe prestesse due giurnàe, pe’ fa’ in modu de castigà chela scusciderà.

    Frevà u l’è staitu d’acordiu, e cuscì Zenà, inte chele tre giurnae u s’è gh’è messu pe’ dabon, mandandu: büfere de neva, ventu freidu, zéřu e aiga a ciü nu’ pösciu. A merla a là faitu giüstu, giüstu in tempu a atrövà refügiu int’ina ciaminéira e a l’è duvüa arrestaghe intanà pe’ tüte tre e giurnae, mancandu fina de mangià.

    Candu a merla a l’è sciortia, a l’éira scì sàrva, ma a sou livrea de ciüme a l’éira vegnüa negra pe’ via d’a cařìže, ch’a se gh’éira cuscì ben atacà, che da chela vota a l’è arrestà cu’e ciüme negre. Zenà u s’è tegnüu ‘ste tre giurnae, arrivandu a esse de trentün; intantu che i paisai i l’àn cumensau a remarcàře, pe’ via d’u freidu straurdinariu, ciamànduře “Giurnàe d’a Merla”.

    Però, e gente i l’àn iscì imparau che se ‘ste giurnae i sun freide, a Prima a nu’ mancherà d’inandiasse aviau, cu’u sou cařù beneficu; ma s’i nu’ se presentesse aumancu in po’ ciü freide d’ê autre giurnae de Zenà, a Prima a l’arriverà in ritardu e nu’ tropu cauda.