PAULU  de  MELÌ  U  NE  CÖNTA ...

... ci racconta quadretti di costume d'una Ventimiglia percepita attorno agli Anni Venti.  Paulu de Melì è lo pseudonimo di Enrico Niloni, che è stato gestore a conduzione famigliare, del Caffé Imperiale, accanto al Mercato dei Fiori, dal 1934 al 1978.

I  BOITEMPUI

                                                                                                               de Paulu de Melì - 1975

    U giurnu che n’è vegnüu in mente de andà a travaglià in França, gh’eirimu mi, Antò, Andrì, Cudrì la gherre e Girö u Muscin ch’u fàva u müravù. Travagliu nu’ n’avevimu, e nu’ savimu mancu duve andà; però tüti cheli ch’ i l’andava in França a prima susta a l’eira a Nissa.

    Arrivai lazü s’eirimu daiti da fa’ perchè avevimu za’ ina fame e che nu’ ve digu, pe’ furtüna au portu i çercava de omi pe’ scarregà i barchi, u travagliu u l’eira in po’ düru, ma megliu che ren ... Candu pöi ciüviva tantu e nu’ se puxeva travaglià, andavimu a arrecampà e legne int’u Pagliun e e metivimu da parte pe’ faře sciugà.

    In giurnu m’é acapitau int’ê mae in giurnale ch’u l’aveva atrüvau Anfrì insc’ina banca, e a prima cosa che vegu u  l’è in avisu ch’u dixe cusci: «On demande un homme sans peur», e de presentàsse a l’indirissu, gh’é d’agagnà çinche franchi, bastava sulu intrà int’a gagia de l’ursu».

    Nu’ gh’eira d’avé puira,  a l’eira sulu ina scena pe’ fa’ rie e gente.

    M’apresentu inte ina specie de barracun, i me veste cu’ ina pele d’ursu epöi i me fan intrà int’ina grossa gagia duve acuciau int’in cantu gh’eira za’ in’ursu. In po’ de puira l’aveva propiu, ma i omi ch’i me pussava i me dixeva che nu’ gh’eira da teme. Apena intrau vegu l’autru ursu ch’u s’aissa e u me ven inscontru. Avura scì che ghe semu - òn pensau - e sun andau in po’ inderré, ma i omi ch’i l’eira suta, cun de bastui i me pussava perché andesse avanti e â fin, mancu a fařu aposta, se semu atruvai abrassai. Me sun vistu persu, candu me sentu di’ int’ina aureglia: «Cantu i te dan a tü; pe’ fa’ l’ursu çinche franchi i me pan pochi ...» - «Pe’ mi a l’è a prima e l’ürtima vota che fassu l’ursu, e se nu’ atrövu d’u travagliu gh’òn ciü caru d’andamene a ca’, magara cu’ u vagun d’a verdüra !», e gh’òn ciantau lì a pele e me ne sun andaitu.

    Pe’ Girò e cose i l’andava megliu, pe’ via ch’u l’eira müravù, u travagliu u l’à atrüvau aviau, e fra in tacun e l’autru u tirava avanti.

    Ina matin u capu mastru u lu manda int’ina ca’ a fa’ de tacui, e giüstu ch’u l’arriva d’â porta, u sona e s’apresenta ina servota ch’a ghe dumanda chi u l’è. Sun u «metre» u ghe rispunde, va ben intré, a padruna a ven sübitu, e a u fa’ assetà int’u salotu, e dopo in po’ a ghe porta ina bela ciculata cauda e in tundu cin de bescöti. A Girò a nu’ ghe pa’ mancu vera, int’in mumentu i bescöti i sun sparii, i l’eira propiu boi i l’eira de cheli süpa e issa, ch’i te lascia a buca bona.

    Damentre ch’u fa’ pe’ aissase, intra a padruna e a ghe dixe: «Ma vui chi se’ ?» - «Sun u metre maçon ...» - «Ah, a cria a padruna, ‘sta dona a nu’ l’acapisce ren, gh’òn ditu che se vegniva u maistru de müxica a u fesse aspeità int’u salotu, in scangiu se’ vegnüu vui e cuscì gh’òn duvüu remetighe i  bescöti e a ciculata.

ANDA’  IN  MARODA

                                                                                                  de Paulu de Melì  - 1975

    Candu vegniva a bela stagiun, e cumençava a maürà a früta, nui figliöi de chele generaçiun uramai luntane, se metevimu d’acordiu pe’ andà in maroda; che vuxeva di’ andà a fà vixita ai arburi de früta int’e campagne versu San Benardu e int’e riane, duve alura gh’eira ancura d’i arburi de susene sarvaighe, de arburussin, de sciorbe, de fighe e de nazarole russe e gianche.

    Partivimu de derré ae Muraglie e, pe’ a stradeta ch’a va’ ai Dui Camin, passavimu davanti ae campagne d’u Megian e de Parlacianin.

    A prima cianta che incuntravimu u l’eira in grosso arburu de sciorbe, e dopu avé faitu in sgarbu int’a seve, intravimu int’a fascia pe’ cöglie per terra e sciorbe maüre ch’i sun cuřù maron, e i se mangia süssandu a purpa e scartandu a pele, perchè a pele d’ê sciorbe a tapa u cü e nu’ se và ciü de corpu.

    Pöi çercavimu de cögline in po’ de chele buze, ch’i sun de cuřù ciairu, e ne favimu de masseti che purtavimu a ca’ e i metevimu a maurà insci’a credensa.

    E cuscì de passu in cua arrivavimu fina a San Benardu.

    Se incuntravimu caicün d’u postu, favimu contu de ninte e se davimu l’aria de bravi fìgliöi ch’i van a fa’ ina spassegiata, ma in genere i ne mirava stortu e i se fermava fina de travaglià; apugiai au magagliu.

    Suvente, nu’ a favimu franca. Chaiche vota ne tucava de scapà a gambe e çercà de schivà i giairui ch’u ne tirava u padrun d’a campagna.

    De vote se andava a cöglie e mure int’i ruvei e pe’ arriva a piglià chele ciü maüe se strepavimu fina a maglia, se sgrafignavimu, e de vote candu i ruvei i cresceva fra dui maixei, surva ina riana, se alungavimu ciü che purrevimu fin che a l’ürtimu caicun u ghe ciumbava drente e ve lasciu di’ a fatiga che se duveva fà pe’ tirařu föra … e inte che statu.

    Ma nu’ fava ninte, basta che purressimu purtà a ca’ due o tre reste de mure, reste che favimu cun de fiře d’a paglia ch’a cresce int’i zerbi, e che purtavimu ben in vista cume in trufeu.

I PESELETI INT’E SCARPE

                                                                                                     de Paulu de Melì  - 1975

    Antigamente e nostre gente i l’eira ciü atacae ae tradiçiun, e ae devuçiun ch’i l’àva atruvau vegnindu au mundu, e cun 1’esempiu d’i ciü grandi, i l’eira disposti a fa’ aiscì di sacrifiçi, basta meritàsse in tocu de paradisu inte l’autru mundu.

    Dopu l’alegria d’u Carlevà, vegniva a Carexima e zazun e penitense i l’eira u cumandamentu pe’ tüti e i durava fina â Seternana Santa.

    Fra e penitense ciü sentie, gh’eira u pelegrinagiu â Madona d’ê Vertù. (Me pa’ de vé caicùn cu’ in faturisu che pa’ ch’u dighe: cose gh’è de dificile a fa’ in pelegrinagiu â Madona, a l’è ina spasegiata !). Scì, respundu mi, ma besögna savé cum’u se fàva, pensè in po’ che besügnava andà fina lasciü cu’ ina manà de peseleti sechi int’e scarpe.

    A l’eira ina pena ve’ ‘ste gente ch’i muntava pe’ a stradeta de Sciestru; chi ranghezava de chi, chi ranghezava de la’ e de candu in candu i s’arrembava ai maixei pe’ repousasse çinche menüti, pe’ arrepiglià pöi a muntà bagnai de süù cume pulin.

    In’anu, ch’i stava fandu giüstu u pelegrinagiu perché gh’eira tanta sciütina, e e gente e a terra i l’aveva besögnu d’aiga, i pelegrin tüti cin de speransa de purré fa’ ciöve, cu’ i soi peseleti int’e scarpe, i l’afruntava a muntà de Sciestru, e cianin cianin cu’ in passu che paresceva ch’i caminèsse insc’i övi, cantandu pe’ fasse curagiu, i cumensava a muntà.

    E munta e munta i l’eira za’ arrivai a metà strada; stanchi morti,  e  süai da nu’ purene ciü. Ma ghe n’eira ün d’u grüpu ch’u l’andava  dritu,  mancu  afatigau  e  ascaixi  alegru.  «Ma cum’u fa’ ‘stu là a esse cuscì repousau e che nu’ ghe fa’ mancu mà i pei ...? »

    - «O bel’omu, u ghe dixe ün, ma cume fè’ vui a caminà cuscì ben, nu’ ghe l’avé i peseleti int’e scarpe ?

    - Scì che ghe l’òn ...

    - Ma alura ...?

    - A mi i m’àn ditu de metime i peseleti, ma i nu’ m’àn ditu cume, e mi, avanti de metigheri, l’òn faiti buglie».

U  Scilotu

                                                                                 de Paulu de Melì  -  1975

    U l’aveva nome Achile, però ‘sti ani gh'eira l’abitüdine de da’ u nome in françese cuscì u nostru amigu i u ciamava Ascile, ansi daitu ch’u l’eira rutundetu e pecinotu i ghe dixeva «U Scilotu».

    In po’ zembu, cu’a muscheta gianca insce u lerfu sutan e u bastun, u l’andava a setàsse a in taurin de l’ustaria d’u Funtanin, e se eirimu int’e veixinanse u ne fàva segnu de aveixinàsse pe’ cuntàne caicüna d’ê sou bataglie; percose u l’àva faitu e gherre de l’ünità d’Itaglia.

«M’arregordu ina vota - u cumensava – che eira de sentinela e inturnu a l’eira tüta campagna, forsci a çincanta metri gh’eira ina sentinela austriaca e int’u mezu gh’eira in grosso figu. Scicume l’eira propiu a stagiun d’ê fighe e i l’eira bele grosse, sereva andaitu vurenté a cögline caicüna. Ma cume se fa’, se me bugiava  chelu babulu u l’eira bon a sparame. Gh’on pensau in po’ e m’è vegnüu in mente de tiraghe in scibru, pöi a segni, gh’on faitu acapì se u l’eira dacordiu de andàsse a mangià due fighe. Amu arrembau i scciopi a in maixè e adaixu, ben ascusi dae föglie, semu muntai insce l’arburu e amu cumensau a mangià pissalüte.

    Dopo in belu po’, mi eira za’ cin e gh’on faitu segnu che ghe n’eira abasta e cunvegniva riturnà au nostru postu, ma elu u vuxeva savè cante fighe àva mangiau, cuscì a segni gh’on faitu acapì che n’àva mangiau aumancu due duzene, u ma induvertu dui ögli cuscì, fàndume acapì che nui itagliai semu forti pe’ mangià e fighe, perché elu u l’eira ancura â prima. M’è vegnüu da rie, ma pöi òn acapiu. D’â parte duv’u l’eira andau elu, insce l’arburu ghe muntava ina cianta de süca e u s'eira atacau a ina süca bela grossa, tantu grossa che ‘sta li u nu’ a feniva mancu inte dui giurni !»

A famiglia Alberini

                                                                                                              de Paulu de Melì  - 1976

    A famiglia d’i Alberini a l’eira furmà dau paire, a maire e sei figliöi. U paire u fàva l’aigazösa: u l'inciva scifui e bicicrete, ma u travagliava numà candu u nu’ l’àva ciü de sodi pe’ imbriagàsse, alura u fava magara iscì ina buteglia de menta o de granatina, u e purtava a l’ustaria e cu’ì sodi ch’u pigliava gh’eira da büve pe’ caiche giurnu.

    In ca’ a l’eira in’autra müxica. Â matin, candu i figliöi i s’adesciava, u primu ch’u s’aissava u se meteva e braghe e e scarpe ciü bone e a l’ürtimu ghe mancava delongu caicosa.

    Pöi i l’andava in cuixina pe’ fà culažiun, ma in scangiu d’u café e laite u paire u ghe fàva ‘stu descursu: «Chi nu’ mangia ghe dagu dui sodi», e scicume gh’eira ciü caru i sodi pe’ zügàsseri, i pigliava i due sodi e i scapava au Funtanin a zügà a testa e barra.

    U belu u vegniva pöi a mezegiurnu. Candu i l’andava a ca’, pe’ mangià, u paire u ghe fàva in’autru descursu: «Chi vö mangià paga due sodi», alura cheli ch’i l’àva gagnau i ghe dava i dui sodi e i mangiava, i autri cu’ in tocu de pan int’a staca i se n’andava â marina a çercàsse dui zin da mangià inseme au pan. E ‘sta vita a l’è dürà fin ch’i l’àn pusciiiu andà a fà u bocia e levàsse a ciü grossa.

    De tantu in tantu Alberini u s’arregurdava de esse in cumerciante e u fàva arrivà çinche o sei barriloti de birra, ch’u vendeva ae ustarie; però de sodi â fabrica u nu’ ghe ne mandava mai e â fin, candu arrivava l’incarregau pe’ fasse pagà, u fàva contu de ninte e scicume u l’eira in apasciunau d’ê opere, u ghe cantava a marcia triunfale de l’Aida e l’eira tütu pagau !