Foure, Cönti
& Ležendie
Dal cospicuo repertorio di fiabe e racconti fiabeschi tramandati int’u nostru parlà, pubblicheremo un reperto, al fine di mantenere vivo e vivace questo campo, altrimenti a rischio di sparizione.
====================================================================
A FOURA
=========================
A FòURA D'Ê TRE MàSCHE
Beverascu da Marçel Firpo
Ina vota gh’eira ina dona ch’a l’avìa in sciàmu de garsùne e ghe n’eira üna ch’a l’àvìa in apetitu da àse: a se mangiava sète sgiàte de süpa ciàche pastu. In giurnu che a pignàta, a fòrsa de bùglie, a l’avìa tropu cunsümàu, e pàrte i sun stàite ciü pecìne e a garzùna, ch’a se n’avìa zà mangiàu catru tundi, a ne vurria ancu’: alura sa’ maire a ghà tiràu ina mascà e a garsùna a s’è méssa a piurà.
Int’u fratempu pàssa in zuvenu, che de mestè u l’éira matalò, e u ghe dìxe â maire: «Cum’a và, bela dona, che piché ina garsùna cuscì granda ?».
A maire, pe’ nu’ respundighe che sa’ figlia a s’avia mangiàu catru tundi de süpa e a ne vurria ancu’, a ghe fa’: «Ah, belu garsun, cume vurrè che mi’ nu’ a pìche, dapöi che chésta matin a s’à già fiřàu sète sessùe de cànivu e a ne’ vö ancùra, ma mi’ nu’ m’à sentu d’acatàghene !».
U zùvenu, tütu stunàu, u ghe dìxe: «Ma mi’ l’è ina dòna cuscì che çércu; sun in grandu amatù d’a térra e v’à dumàndu in mariàgiu”. Pensè se l’acordiu u nu’ l’è staitu fenìu aviàu e se a maire a nu’ l’éira cuntenta de desbarasàsse d’ina garsùna ch’a l’avìa tantu apetitu ! ...».
Dunca i se marìa e pocu tempu apressu ru’ matalò u deve partì pe’ fa’ in viàgiu inscia marina. Scicùme sa’ muglié, intantu che elu u serìa logni, a serìa staita desaucüpaia, avanti de andàssene u gh’à lasciàu in rübu de cànivu diendughe: «Tégni, speru che de returnu d’u mei viagiu ti t’atröverai de dame tantu fì».
Bràssa, bàixa e u se ne’ và.
Alura, chela pòuvera meschina, ch’a nu’ l’avia mancu mai vistu de ruca inta sa’ vita, a se mete a piurà. Re veixìne, sentènduřa cuscì sustrà, i gh’àn sunàu pe’ demandaghe co’ a gh’avìa de tantu piurà, e ela a ghe cònta u sou fàtu. Este veixìne i l’eira tre sö: tanta Cecì, tanta Süfì e tanta Perçì e, cumpatiscendu chela pouvera spusa i gh’àn ditu: «Nu’ te fa’ de marrìu sànghe che t’agiüteremu e candu tou marìu u returnerà, u l’atröverà tütu u cànivu fiřàu».
E cuscì l’è stàu fàu: candu u mariu u l’è arrivàu, ra’ spusa tüta öröusa a ghe presenta u canibu fiřàu, e elu tantu cuntentu u ghe dìxe: «Au prìmu viàgiu che mi farai, tu ne lascerai dui rübu in scangiu de ün, perché ti ài faitu tütu e ben».
Cuscì u l’à faitu candu u l’è turna partìu. A pouvera spusa a se mete turna a piurà e re tre sö i ghe vegne a demandà s’a piuràva perché su’ mariu u l’eira partìu o ben se caicün u gh’avìa faitu in marrìu cumpurtamentu.
Ra’ meschineta a ghe cònta u sou afàire laumenténduse che chésta vota u gh’avìa lasciau dui rübi de cànivu in scangiu de ün e che a nun savìa cuma fa’.
«Nun stàte a ciacrinà, mia figlia - i ghe respundan re tre sö - pòrtaneřu e u serà fiřàu. Â vegiglia che ton mariu u l’à d’arrivà ti ne vegnerài a çercà, ma candu elu u serà da càiche tempu en càsa, ti ghe cònterai che u giornu d’u vosciu mariagiu ti t’eiri scurdaia d’envità tre d’ê tue tànte, e che serìa ben ch’i fussan envitae a sdernà perché i ve purrerìa lascià cařche ren e ti n’u vegne a dì».
Ru’ mariu u l’arriva e u nun sa’ cume cumpřimentà ra’ sua spusa d’u belu travagliu ch’a ghe presenta. Cařche giornu apressu, a spusa a ghe parla d’ê tre tante che carerìa invità e ru’ mariu, per nun cuntrarià sa’ mugliè, o per speransa d’eredità dae tante, u ghe dìxe: «E ben, semu d’acordiu. Fa’ in bon sdernà e pöi va’ a sunàghe».
Cuscì ditu, cuscì fàu. Pan, pan, pan, i pican â porta. Ra’ spusa a và a druvì e a l’arresta ciü morta che viva: tanta Cecì a l’à de denti longhi de du’ de’, tanta Sufì de grossi ögli cume in bö e tanta Perçì de lerfi longhi d’in pařmu ! Ma i ghe fan segnu de taixise e tanta Cecì a gheb dìxe a l’aureglia: «Làsciane fà».
Vui duvé pensà ben che re tre sö i l’eiran tre masche.
D’intrandu: ru’ matalò re salüa e nu dìxe ren.
Ma intu mitàn d’u sdernà, cume u l’avìa degià bevüu in cořpu, u piglia curagiu e u se vira versu tanta Cecì, dìendughe: «O tànta, scusé, ma cum’a và che avé i denti cuscì longhi ?».
«Eh, figliu caru - a ghe respùnde ra’ véglia - l’é de tirà u grupu d’u cànivu».
«E vui, tanta Sufì, cum’a và che avé de ögli cuscì grossi ?».
«Eh, figliu caru, l’é de gardà ru’ fi d’u cànivu !».
«E vui, alura, tanta Perçì, gh’avé avüu cařche maroutia, che gh’avé de lerfi cuscì spéssi ?».
«Eh nun, figliu, l’è de bagnà u fi d’u cànivu».
U matalò, spaventau, sübitu u pénsa che sa’ mugliè, a forsa de fiřà, a deventerà cume re sue tante; u se ghe revìra e u ghe fà: «Sa’, muglié, da chi in là, te defendu deciü fiřà».
L’è stàu cuscì che tanta Cecì, tanta Sufì e tanta Perçì, re tre bone masche, i sařvàva ra’ vita de chela povera creatüra che a l’à pusciüu inscì vive tanti ani tranchile e felice, e sempre de bon apetitu.
Aissa ra’ crica,
Ra’ foura a l’è dita.
Fòura cugliüa in mentunàscu da Marçel Firpo.
====================================================================
U CÖNTU
Nel 1988, il mensile “LA VOCE INTEMELIA” ha iniziato la pubblicazione di racconti, leggende e favole, scritte nel dialetto di Bordighera e di Borghetto San Nicolò da U RATU-GÌ, pseudonimo di Augusta Biancheri Di Domenico, nata in provincia di Savona, ma abitante da sempre nel nostro Ponente.
I racconti sono importanti memorie della vita di paese, mentre leggende e favole ci riportano documenti orali che si sarebbero smarriti nell’oblio.
==========================
ANDAIVE A AFIÁ D'Â GIÜSTISSIA
U savei cum’u ghe dieva chelu ?
Burdigotu U Ratugi
Stecanin d’ê Sciante u l’èira ün de cheli omi â bona, propiu ün tocu de pan, ma cu’ in débule: nu’ gh’apiaixeva passà pe’ cugliasse pe’ nisciün mutivu au mundu. U l’àva üna vigna in pe’ i Munti, veixin â Ca’ d’u Pussu e üna caseta, pecina e agaribà, inte in belu tocu de terra intr’a strada d’u Néspuřu e chela atacau au valun d’u Vervun.
Cande u veixin dau lau d’a marina u s’àva fau, propiu in sciù cunfin, in casun de maùi pe’ stremasseghe i fèrri da travàgliu e tegnighe dui cunigli, sou parente Fenèira, ch’u passava pe’ in omu ricu percouse u se dava ün ton da scignuru, u gh’àva ditu:«Mì, se fusse in vui, ghe a fareva derrocà: u nu’ l’à arrispeitàu e distanse e a ve leva u sù».
Ma Stecanin, boniàciu, u gh’àva arrespusu:«Nu’ fa’ ren; òn pensau ben de fàmeghe, lì atacu, due taurele de insařata: aumancu, s’a vegne in po’ ciü â sciumbrìa, a l’arresta ciü tenera». U l’èira in omu fàu cuscì, u çercava sempre de ve’ u lau ciü megliu d’e couse !
Vegne che Stecanin u se mete inta testa de fasse ina bela tòpia de Franbuàsa ... caiche furca u ghe l’àva, ma gh’amancava d’ê scarrasse ... Alu’, u l’èira carràu in giü e u se n’ava acatàu ina ramà, bele drite, de legnu de castagna; u se e àva carregàe in sc’in caretu a man e u se l’àva purtae a ca’. Arrivàu inte l’ortu, u e àva arrembàe, drite, â müraglia d’u ciabotu d’u veixin, pousànduře intu caminetu, dae taurele de l’insařata. «Pe’ ancöi ghe n’òn abasta: demàn serà in autru giurnu ...».
Inta nöte e t’éira scciopàu :un de cheli tempurali, che mancu i föghi de sant’Anpéiu ... Stecanin intu léitu u l’èira tütu cuntentu:«Senti Giabarò, cum’u se ratela cu’ sa’ muglié. Che bela aigàda ! Deman de matin me ne vagu pe’ lümasse e de dopusdernà me inàndiu i travagli d’a tòpia; cu’ a terra bela ümera, de stema me a fenìsciu».
Spurghinava ancu’ in po’, â matin, e elu u se n’éira sciortìu cu’a giostra * sute brasse pe’ arreparasse, se fusse caràu càiche lampà d’aiga; inturnu a mezudì u s’éira arrecampàu a ca’ cu’ in belu sachetu de lümasse e sa’ muglié a l’àva sübitu infiřàe inta gàgia cu’ u brenu, pe’ faře spürgà. Dopu de avé mangiau, u l’èira partìu cun sapa, scařa, palanchin e masseta, pöi u s’àva pigliàu i furcài e u l’èira andau pe’ arrecampasse aiscì e scarasse: Belina ! ... I nu’ gh’éira ciü ... «E cum’a l’è ?» Garda de chì, garda de là, u s’acorse che i sun fenie inte lo’ d’u veixin, ben arrembàe au pussu.
Alù u ghe tira due berri e candu l’autru u s’arrecampa, u ghe fa:«Oè, e cum’a l’è andàita che e mei scarrasse i sun fenìe int’u vosciu ?». «Me e òn pigliàe e sun inti mei diriti».
«Mah ... e òn acatàe mì ... da Spagnolu ! Dumandàigheřu ...».
«Mì nu’ dumandu ren a nesciün. Se vurrei caicousa, andai pe’ avucati».
Stecanin u l’èira arrestàu: che ‘st’omu u fusse un brütessu da nu’ afiàssene i u sàva tüti, ... ma aiscì ladru !
U parente Fenéira, cande u l’àva savüa, u gh’éira andau a ca’ e u gh’àva ditu:«Mì, se fusse in vui, andereva pe’ Giüstissia». «Ma ghe va’ de sòudi ...».
«Ben, se sa’ che sensa öriu ni’ paiéla nu’ se pö frize. Ma arregordàive che se fai üna lita, u giüdiçe u nu’ pö dave che araixiun, u savei che mì me ne acapìsciu, nu ? E vui arreturnai patrun d’ê voscie scarrasse, d’i soudi che avei spesu, e nu’ passai pe’ cugliasse».
«Ah, l’è cuscì ch’i dixe avù de mì, a Valecrösa ? ‘Sta chi, nu’ me a delèngerìsciu ! U savei: bravu, sempre, ma cugliasse, mai».
Te gh’éira vegnüu in futùn, a Stecanin. «Ghe vagu aviau, unde fa’ de besögnu pe’ fa’ inandià a lita».
L’èira passau d’u tempu: se sa’ che ‘ste couse de lege i sun longhe, ma Stecanin u l’èira següru d’u faitu sou: aiscì l’avucatu u ghe l’àva ditu:«A vinceremu; stai tranchilu che ghe pensu mì».
In giurnu, d’â strada d’u Nèspuřu, te passa Scin-Scin u Muscin, nomau cuscì percouse nu’ ghe n’éira u paru pe’ anastrà de goti de vin da scürasse; Stecanin u se ne stava magagliandu in tocu. «Alù, cumpà, e cume a l’è pöi fenìa, a störia d’e scarasse ?». E Stecanin, cu’u murru negru, u te gh’àva cuntau a rava e a fava:«Nu’ ve u crederei, ma l’òn persa, a lita; u giüdiçe u l’à ditu che, scicume e scarrasse l’àvu arrembàe â müraglia d’u veixin, i l’èira vegnüe e sou. U l’à ditu che a lege a stabeliva cuscì». E sempre ciü ciacrinàu, u l’àva cuntignüau:«Òn acapìu ch’a nu’ besögna afiàssene d’i afarì de Giüstissia, percouse a Giüstissia a l’è üna cousa e a lege a l’è in’autra ... e a Giüstissia a nu’ conta pe’ ren, de davanti â lege».
Scin-Scin u nu’ sàva loche di’ d’â maraveglia. Pensa che te pensa, pöi u ghe fa’:«U savei cume u ghe dieva, chelu ?».
«Cume u ghe dieva ?». «Nu’ stàive mai a atacà: ÜN, cu’u Cumùn (... i l’èira autri tempi ...) DUI, cun chi l’è ciü che vui; TREI, cun chi nu’ cunuscei; CATRU, cun chi l’è matu; ÇINCHE, cun chi nu’ gh’à ninte. Pe’ cunùsciřu, u cunuscèi, u vòsciu veixin: u l’è in omu che càiche ren u ghe l’à. U l’è forsci vegnüu matu, de ‘sti urtimi tempi ?». «Oh, nu !». «E alura, m’arrincresce de dìveřu, ma nu’ sei stau gàire fürbu ...». U lociava a tèsta, Scin-Scin:«Eh, nu’: nu’ sei stàu furbu pe’ ren.
Pe’ dìveřa ciàira: u savéi, cume u ghe dieva, chelu ?». «Na’, nu’ u sàciu ...». «Ve u digu mì: a Lege a l’è cume a pele d’ê cuglie: a va’ duve ün u se a tira. Pa’ de visu che vui nu’l’ài savü tirà d’â voscia, ma che u veixin u sece staitu ciü asbigliu de vui; u savei ben cume u ghe dieva chelu: l’unze u conta ciü che u duze. Loche vurrei, cume a l’è andàita a l’è andàita; de voute, cumpà, besögna colà e beve au cupu ... e giüstu che se parla de beve: nu’ ghe l’avéi mia un gotu de chelu Russese d’i Munti, ch’u l’è cuscì bon ? Te gh’òn ina segàgna !... Bevémughe surve e nu’ stài ciü a mastinàveghe: ancù bona che nu’ ve gh’éiri arrembàu vui, a ‘sa müraglia !!»
Stecanin u se mordeva i lerfi, e tantu ch’u l’intrava in ca’ cun Scin-Scin, u pensava:«Ti voi ve’ che stavouta, pe’ da a mentu au cunsegliu d’u parente Fenèira, òn propiu fenìu pe’ fàřa, a fegüra d’u cugliasse ?».
(*) A «giostra» u l’è in grossu paràigu de üsu pruvensale. U nosciu u l’èira russu cun tre righe blö au bordu.
====================================================================
LEŽENDIE INTEMELIE
==============================================================
RA BARCA BAIOCCA
Bajardo
L’imperatore Ludovico il Pio investiva Bonifacio di Lucca della lotta contro i Mori che infestavano le coste liguri. Bonifacio si apprestò a costruire una flotta, che avebbe avuto come base Porto Pisano, ma per realizzare le galée aveva bisogno del legno ricavabile nel Bosco Bormanus e delle antenne di larice della immensa foresta nell’Alta Val Nervia.
Un marinaio pisano, inviato a Baiardo allo scopo di scegliere i larici migliori, fece innamorare Angelina, la figlia del Conte, che alla partenza del giovane fuggì con lui.
Il Conte fece inseguire i due e catturata la figlia le mozzò la testa che raccolta nel suo mantello portò in piazza, dove la espose a monito dei disobbedienti.
Ancor oggi, nel giorno di Pentecoste, gli abitanti di Baiardo si riuniscono in quella piazza dove erigono l’albero maestro della nave pisana e attorno a questo “girano” cantando la lamentosa storia de “Ra Barca”.
