CARATERE LIGÜRE
Valecrösin
Luigin BIAMONTI
U Creatù, ina vota ch’u l’àva imparau maisciben a
impastà l’omu inte l’Eden, u s’è messu a zirà pe’ u mundu, cun
l’intenziun de méte sciü e diferense de caràtere, inte varie regiun d’u
pianeta.
Maniman, u l’impastava de bèli omi, cu’a tèrra
d’u postu, cuscì da fàghe piglià l’imprunta d’i pàisi, duve ‘sti omi i
l’avereva duvüu pöi vìvighe.
Caicun u gh’arriesciva in po’ ciü autu,
caicun’autru in po’ ciü pecin; caicun strigliu e autri in po’ ciü in
purpa, ma i s’adatàva maisciben au territoriu, vistu che l’Artista u l’u
saveva cos’u se fàva.
Infin, u lè vegnüu in Ligüria, e u s’è daitu da
fa’ pe’ creà u prutotipu d’u Ligüre, impastanduřu cun u sgrùtu de üna
d’ê nostre valàde.
U gh’è arriescìu maisciben: autu giüstu, rubüstu
cum’u l’andava; cu’i lineamenti in po’ marcai ma simpatici; e mae larghe
e za’ cine de càli, e cu’a pele za’ cöta dau su’.
Sudisfau, u l’à decisu de sciusciàghe inscìa
facia, cum’u fàva Elu, pe’ daghe a vita, ... ma u sou sciàu u nu’ l’àva
ancu’ avüu u tempu de fa’ efétu, che u Ligüre, belu ch’u fusse
acurregau, u gh’à criàu cun aria adanà: «Co’ ti ghe fai inscia mia tèrra
?!»
A CARÉGA D’U PIGNURIN
Ventemigliusu
Carlin BRUZZONE
Inte ‘sti ani, candu s’andava a fàsse fa’ a barba o i
cavégli dau Pignurin, nu’ se fàva granché caixu a tualeta. D’ustae,
magàra se gh’andava cu’e braghe cürte e màneghe arrevertegae.
In sabu d’avustu, insc’u primu dopusdernà, l’è capitau
che Bacì, ch’u l’eira za’ in po’ avanti inti ani, u l’à lasciau a ciaza
d’u Valun, cuscì cum’u l’eira messu pe’ sarzì ina sciàbega, e u l’è
andaitu pe’ fasse fa’ a barba, che l’induman u l’eira de festa.
U Pignurin u l’u fa’ assetà insc’ina caréga ciavarina,
mancu gairi növa, duve caiche sgurrìn in po’ ciü mòlu e caicun ch’u nu’
gh’eira pe’ ninte, i lasciàva parésce d’i sgarbi ciütostu averti e
ariezài.
U ghe mete davanti u sou belu tuvagliö, che u gh’arriva
fina ae zenuglie e u cumensa a insavunařu, intantu che Bacì, pigliau da
l’abile massagiu d’u penélu e da l’ura bugliènte, u se preparava pe’
fasse in pelücùn.
Bacì u l’è veramente resciouru, inte tüta a sou
persuna, fina inte parte che, daita l’età e a cunsistensa d’a pele, i
l’avereva pusciüu sciortìssene dae braghe cürte, e magàra inandiàsse pe’
i sgarbi d’i sgurrin, fina a balutà suta u tuvagliö alargau, sensa che u
Pignurin u purésse acòrsisene.
Fenìu d’insavunà, elu u piglia u rasù, e dopu aveghe
daitu catru energiche passàe insci’u cöiru, u se prepara a rasà,
pessigandu u nasu de ‘Bacì cun a man lèrca, pe’ métiřu a tiru de rasù e
tegniřu fermu, vistu u sou relasciu uramai acumpìu.
Propiu inte chelu mumentu Bacì u fa’ in ressàutu pocu
racumandabile e u s’adescìa, fandu contu de ninte. Dopo caiche passà de
rasù, in’autru ressàutu u mete in crisi u Pignurin, che u sentiva ciàira
tüta a respunsabilità, pe’ u periculu de purè rasccegà caiche féta
insc’a facia de Bacì, s’u l’avésse faitu ancu’ caiche ressautu.
Alura, schersandu, u ghe racumanda a Bacì de fàssene
carà caicün de menu de cheli gianchi béli freschi ch’i versava d’à
Basseta, de fronte; intantu ch’u cuntügna a passaghe u rasù, tegnènduřu
in po’ ciü strentu de pe’ u nasu.
Dopu caiche autru ressàutu, ciü cuntrulàu, e caiche
autra racumandassiun, fenìa a barba, u Pignurin u libera u sou cřiente
dau tuvagliö, e Bacì cun caiche sforsu u s’aissa in pei, pagandu e
giastemandu «Pe’ a proscima vota, o che ti scangi a caréga, o che ti
mandi via u gatu. Va’ ben !»
A PENITÈNSA
Campurussin
Mario SAREDI d’ê Funtane
‘Sti ani, ai primi d’avustu, inte tüte e famiglie nu’
se fàva àutru che parlà d’u giurnu çinche, ch’u l’èira u giurnu d’a
Madona d’a Néve, ch’a se festava in Ciàixe.
I se metàva d’acòrdiu due o tre famiglie pe’ purtà da mangià
e da beve, cuscì da passa ina giurnà tüti insème, in campagna. Chi
purtava u cunigliu, chi i övi düri, sciùre céne, turtèlu de süca,
pisciadèla, pumate pe’ u cundiùn e ina ramà de fiaschi de vìn d’ê
Funtane o d’î Brùneti.
Ina sèira, inte l’ustarìa de Nucetu de Bacè, i se ghe sun
atruvài Manuè u cardelìn, Lurensìn de Cassögna, Bacì Pistùn, Angeřìn
ditu u mèigu e Bastianìn d’ê campagnàte, cun caiche gotu de vìn inta
pèle, tantu che andava a chi ne cuntàva de ciü grosse.
Angeřìn u cuntàva de Marieta de Gantìn, pe’ loche u l’avìva
sentìu di’ che au giurnu d’a Madona a seria andà in Ciàixe descàussa pe’
in vutu ch’a l’avìa fàu. Lurensìn de Cassögna u s’è messu a di’:
- «Tü, ti ài pocu da piglià in giru i àutri; ti duverìsci andàghe aiscì
tü descàussu, ma caminèndu insci ruvèi, pe’ purgà tütu lòche ti fai
passà a chela povera dona de ta’ mugliè candu ti t’arrecàmpi a ca’ ciùcu
!».
A sente cuscì, Angeřìn u s’è sentìu ufésu, pe’ lòche se elu u
l’èira ün de cheli chi menava in po’ e màe, i àutri i nu’ l’avìa rèn da
di’, pe lòche i nu’ l’èira farina da fa’ ostie mancu eli.
Rièndu e schersèndu, i l’àn decisu aiscì eli de fa’ ina
penitènsa. Besögnàva çercà de fa’ ina penitènsa nu’ tropu crüa, u dixe
Angeřìn e de nu’ fasse rie derrè dàe gènte.
L’è alùra che Bacì Pistùn u l’à cunsegliàu de andà da
Campurussu fina in Ciàixe metènduse ina manà de ceixi sechi inti
scarpùi. E pe’ chela sèira, tütu d’acòrdiu, i se ne sùn andai, ciacün a
ca’ sua, a dorme.
Au matìn d’u giurnu çinche, de bunùra, i se sùn atruvài tüti
in Ciassa Növa cun cavàgni e mandrigliàe céne de mangià e fiaschi de
vìn. I se sùn inandiai pe’ u camìn de Ciàixe caminèndu in po’ tüti
garùmbi pe’ via d’i ceixi ch’i l’avìa inte scarpe.
Manuè, Bacì, Lurensìn e Bastianìn, dopu in po’ de muntà, i caminàva in
po’ storti ma i nu’ se lùmentàva ciü, pe’ contra, Angeřìn, ch’u l’èira
ciü de çèntu chilòi, u cumensàva a stòrsise dàu duřù.
I nosci amighi i ghe fàva curàgiu cun u fiascu, dighèndughe
de nu’ fa’ ciü de lèndie, tantu ciü che, nu’ purrèndu caminà tropu
spedìu, i sèira fai aciapà dàe gènte ch’i cumensàva a in’andiàsse vèrsu
Ciàixe.
Bacì u l’avìva a müra càrrega de tüte e pruvìste e,
atachèndusseghe â cua, u se fava tirà, caminèndu ciü spedìu e fèndu menu
fatìga.
Tüt’assème Angeřìn u s’è messu a crià che elu ciütòstu u se
gh’andava descàussu cume Marieta de Gantìn e giàstemèndu, u l’avìva
decisu de levasse i scarpùi pe lòche i ceixi, ancu’ bèli rùndi, i ghe
fàva sanghenà i pèi.
Alùra u rèstu d’a cumpagnìa, cugliunènduřu pe’ lòche u nu’
savìva supurtà u duřù, e incurpànduřu ch’u nu’ l’èira bon, elu sulu, a
mantègne a prumessa, i sùn arescìi a fàřu resìste.
Veixìn a ina capeléta d’a Madona i nosci amighi i cunsulàva
Angeřìn dièndughe che tüti inseme i sòi pecài u l’avìva imprumessu de
pürgàři cun i ceixi inte scarpe e u duvàva purtàři fina d’â gèixa.
Intu méntre ch’i s’arrepousàva, tüta l’àutra gènte a ghe
passava davanti e a dava da ménte a ‘si çinche che, pe’ tantu ch’i
l’avesse fàu d’aciatùn pe’ nu’ fasse acòrge ch’i fàva ina penitènsa, a
vuixe a s’èira spantegà aiscì pe’ via de tüte e lèndie che avìva fàu
Angeřìn, tantu che s’èira fàu ina cùa de gènte chi l’aspèitàva de ve’
chi l’èira u primu a cède.
Amancàva pocu a mèggiudì, candu i nosci amighi i sùn arrivài
d’â gèixa, e Angeřìn u s’è alairàu in tèrra tütu süàu, dighèndu:
- «Poveri mèi pèi, nu’ ne pösciu ciü !».
Bacì, Lurensìn, Manuè e Bastianìn i nu’ ghe l’àn ciü fa’ a
sta’ sènsa rie, veghèndu che d’inti scarpùi de Angeřìn sciurtiva i ceixi
ancù bèli rundi. L’è alura che i nosci amighi i se sun levài i scarpùi e
i l’an tirau föra i pèi tüti cèi de pasteta.
Besögna di’ che èli i ceixi i se ghe l’avìva messi inti
scarpùi, ma prima i l’avìa fai buglie ! Candu Angeřìn u s’è acortu de
èsse stàu pigliàu in giru a ‘sa manèira, tütu lòche gh’è acapitàu àe mae
u ghe l’à tiràu derrè, e tüta a gènte a se spetassàva dàu rie.
"Vurrereva che vegnisse in terremotu
e che a terra a se scciupésse de chi fina a Nissa.
Che ciüvesse turpedini d’infiřata,
e palanchin de punta.
Che carésse cinguři de carrarmau,
spurteli de cundüti
e röe de muřin sensa sgarbu.
E perché sensa sgarbu ?
Perché se i l’avesse u sgarbu
i pecin i se sarveréva.
E pöi ? ... E pöi, maui ruventi e bàrre de giàssa.
E pöi ? ... E pöi, ...... che se gastésse u tempu".
L'ANATEMA DE TESSITÙ
Ventemigliusu
Luigin e Andrea MACCARIO - 1989
Intu Café Imperiale, a lau d’u Mercau
d’e Sciure, versu marina, gh’eira de cuntùgnu cin de gente. Â matin
prestu, Paulu de Melì, u padrun, u serviva ai grussisti de früta e
verdüra, cu’i acatavùi; i meiximi che da öt’ure in avanti i diventava
“casane” e i vendeva chelu ch’i l’axéva acatau adànçi.
Da mezegiurnu in pöi, u mercau u s’imbutiva
de corbe de sciùre e u Café u s’inciva de sciurìsti, sciurài e paisai
ch’i portava e sciùre a vende. In veru ciaravügliu de gente, ch’i andava
e i vegniva; remarcàu dau burbutà de cheli che, stacai â müraglia de
fundu, i zögàva â belota. A belota a l’è zögu ch’u nu’ prevede silensiu
e reflesciun, cuscì ... v’arracumàndu !
I belutisti a l’Imperiale i gh’andava
inscì de seira dopu çena, i l’eira pe’ u ciü artigiai e cumercianti, ma
gh’andava inscì caiche prufessiunista; magara candu a Parigina a l’eira
trigà da tropi nasi storti.
Da Paulu, se gh’atruvava ben
l’avucatu Mariu Tessitù, ch’u nu’ l’ava inta testa d’ê muscure versu a
cundissiùn suciale, e lì u se ghe desmuràva maiscibén. U viveva a belota
intensamente, ascaixi cume in’arte, cuscì, candu u cumpagnu u sbagliava,
ma surtù candu i perdeva, pe’ furtüna de rairu, u se meteva a ragliàghe
de tütu, ma cun garibu.
Percose, l’avucatu, u l’axéva scì a fòrsa e
l’abrìvu d’i veci omi de rassa, ma inscì u sensu de l’irunia e d’a
batüa.
Lurensin Acquarun e Bacicin Lüpi i conta
cume ina seira, che Mariu, u l’aixeva vistu u cumpagnu sbaglià ina
carta, te gh’eira vegnüu zü, ... ‘ste a sentì, ... ‘stu anatema:
Gh’eira stau da rie pe’ ina bona giurnà e ancù ancöi, cheli de
l’Imperiale i s’e l’arregòrda cume ina vera e propia puesia.
A PENDUŘA
de Giovanni Girardi -
LA VOCE INTEMELIA
.
Bacì de Laite u stava propiu au nostru
cunfin cui Françesi; se pö di’ che i sciti i se tucava cu’i gùmei. Mancu
a diřu u l’èira in Viale: de cheli tempi là de Viali ghe n’éira
dapertütu in po’.
Bacì u l’aveva ina gran bela vigna a Piematùn: inte fasce
mezane ina trentena d’arburi d’aurive; ciü in bassu ghe fàva d’ê
articioche grosse cume còuri, però tènere cume u bürru; e sou gagline e
l’àva de cosce da fa’ vegnì l’invidia ae balerine d’u Casinò; ma a cosa
ciü straurdinaria u l’èira u fìgu, lasciü inscia çima:
ina nìvuřa verda, cuscì granda che i marinai i
s’afermava inta marina pe’ miràřu e di’,
tüte e vote: «Ma che bèlu ‘stu fìgu ! Chissà de chi u l’è ?»
Za ! u l’èira de Baci de Laite: e chi purrereva avéne
in’autru meiximu a ‘stu lì ? In bèlu giurnu Bacì u cara a Ventemiglia; u
descarréga e verdüre e a früta; e belu cuntentu. u se mete d’i bèli sodi
inta staca. Alura, u va da Edemundu Biamunti, u relörià; u tira föra da
in sachétu ina culana d’ouru: «Sciù Biamunti, ch’u me scüse, ma ... mì
vurrereva savè se cu’ ‘sta culana chi ‘se ghe ne pö taglià due; savé,
gh’òn due garsunete, Tunieta e Segundina; ‘sta Prima, a San Giuani, i
faràn a cumeniun; se a culana gh’a dagu a üna e a l’autra nu’, chi l’è
che e sente ?
E su’ maire ?! ... Dunca, de üna besögnereva faghene
sciorte due ... » Biamunti u se mete a culana inscia man larga, esperta:
u a fa’ balà in po’, pöi, cui lerfi in po’ storti, u ghe dixe: «Cume
òuru, u l’è de chelu bon, d’ina vota, e nu’ cume
avura, che ne zira tantu d’òuru de Nissa, ch’u nu’ va’
mancu ina stissa ... Però, cume lunghessa nu’ ghe semu, nu’ pösciu
faghene sciorte due ... Me dié che e garsune e sun pecine e i l’àn u
colu d’in pulin ? Aspeité in pa’ d’ani e u viré inscì vui che e garsune
e cresce tütu d’in corpu; cui figliöi besögna pensà sempre au dumàn e au
dopuduman !».
«E cuscì, nu’ gh’è propiu ninte da fa’ ?» «M’adespiaixe, ma
due culane i nu’ ghe ven, na; ... però, ecu, però ... giréve in po’
darre, Bacì: miré in po’ ‘sta bela fiřa de pènduře che gh’è lì: diéme
vui se chela ch’a l’è intu mesu a nu’ l’è ina belessa ! Ve vegu incantau
vui inscì. Eben: mì me tegnu a culana e vui ve carreghé insciu càrru a
pènduřa, ‘sta lì de mezu, che a l’è a ciü bela de tüte ... V’i fegürè
vui i crî de fèsta d’ê garsune ? Pe’ tüta Laite nu’ se parlerà d’autru
pe’ in bèlu pò ...
Ina pènduřa cuscì, v’u digu mì, i nu’ ghe l’àn mancu i
Nutari, mancu u Bavusu, u veciu, bèlu migliunariu cum’u l’è. Avura ve
fassu acapì che rassa de meraveglia a l’è ‘sta cosa chi: avanti de tütu,
a pènduřa i l’àn frabicà a Parigi: vié ch’u gh’è scritu chì, propiu in
françese. Pe’ a furma, mireřà ben: a paresce in po’ ina scignura
françese, ma de chele !
Ecu: chì, a l’autessa d’a vita, a s’aslarga in po’ cume
s’a l’avesse u de darré che u se fésse in po’ rundu; e nostre done,
quandu u darré u se gh’aslarga in po’, i fan fina pena: ‘sta chì nu’: a
manten l’elegansa e a finessa. Andandu zü, a rouba a s’aslarga fina ai
péi, cume s’a fusse pe’ anda’ a balà. Ecu vié, a Parigi i l’àn d’u bon
güstu, sempre ...
Me dumandé cum’a funsiuna ? A l’è a cosa ciü facile d’u
mundu. Écu: cu’ ‘sta ciavéta chì, ciàche tréi o catru giurni, a se
infìřa chì, duve gh’è ‘stu sgarbu rundu; duvé zirà cianìn, sempre
cianìn, fina au puntu che sentì düru; a meixima cosa duvé fàřa inte ‘stu
sgarbu chì de fiancu: e a pènduřa a l’è carregà. Se ghe da’ in cořpétu
chi, au pénduřu, e nu’ serve nintautru.
Però besögna métiřa drita ben, che u pavimentu u
sece lisciu; se gh’è suta in cadrélu aissau, a sta’ storta e a nu’
camina ben. Bon ! Candu a sona, a paresce u campanin d’ê Grimaude vecie;
mì l’òn mirà de drente: gh’è ina campana, zirà de sutasurva, larga cume
in piatu da menestra, e lì ghe pica in marteletu, grossu cume ina nuxe;
pe’ in po’ de giurni, â nöte a ve farà ressautà, ma pöi ghe faré
l’abitüdine e nu’ a sentiré ciü.
E avura, diéme in po’. Bacì: ve l’averassi
imaginàu, stanöte, de purtave a ca’ ‘sta bela cosa chi ? Ma écu che me
vèn un’idea, cuscì, sensa avéghe pensàu prima. Bacì, tucamu ben ben ‘ste
ciavi de fèrru; écu: in giurnu, u ciü luntan puiscibiře ! i ne purteran
tüti, vui cume mì, ae Gianchéte; e ‘sta bela pènduřa ? S’à piglierà ün
d’i vostri figliöi.
E pöi ? E pöi in nevu, o ina néssa; e pöi ancù ?
Mì, nu’ so’ perché, a vegu zirà de chi e de là pe’ l’Itaglia, e
finařmente, nu’ so’ perché, a va’ adiritüra a Milàn, magàra in ca’ d’in
névu d’in vostru nevu; messa ben a garnì ina bela stanzia granda, a
cuntinuerà a picà, forte cume sèmpre, e alura ‘stu vostru névu cos’u fà
? A mì me pa’ de sentìřu cuntà ai figliöi, e ai amighi, che ‘sta cuscì
bela pènduřa chì l’aveva acatà u pairegrande de me nonu, a Ventemiglia,
da in çertu Edemundu Biamunti, relörià da çentu generassiun ... Dunca ?
Dunca: v’agiutu mì a carregàřa; vui ciapéřa de suta â faudeta, sensa
pùira de faghe ma’ !»
TRONDENUN,
IN'AUTRA NIATà
Ventemigliusu
de Maria Muratore
-
LA VOCE INTEMELIA
.
Inte
l’aira, u sdernà u l’è feniu e l’è ura de repousà. Mancu çinche menüti e
d’a gagia d’i cunigli, arriva in pecin sghigiu, pöi in’autru e in’autru
ancu’, fina a deixe. “Nu’ se pö mai sta’ tranchili”, dixe u can
cu’u sou baunà. U paire di cuniglieti u l’è maisci belu cuntentu, e a
maire ... nu’ se sa’. Elu u vö mete sciü’ ina festa, e u fa’ bate a
cria, pe’ aciamà i amighi.
Ghe pensa u galu, che in scangiu de cantà â matin, stavota u sou
chicchiricchì inte l’aria, u lu fa’ vöřà
pe’ çena. Pöi, pe’ blagà, u se mete a caminà in prima fiřa,
apröu a elu: a gaglina, so’ muglié, a puléta, so’ figlia ch’a tegne a
bada i soi nevi, i pulin.
Arriva u bebin, che pe’ fasse ve’ u se mete a guřesà
, ascagnandu u cuřumbu,
ch’u se mete a gurgunà. Gh’è fina u pavun, ch’u fa’ a röa, cun tantu de
presümì; ascaixi in fundu, cu’a cua a tirabusciun, gh’è u purchetu,
inseme a tanti autri amighi, che però nu’ ghe cimbra da’ u nome. Pe’
ürtima, ven a pegura, ch’a paresce patanüa percose i gh’àn tundàu a
lana; cuscì, pe’ fasse cumpatì, a se mete a beřà.
Au desciü de ‘sta longa fìřa,
dui auxeli u vöra tranchili, pairàndu a giargunà; i vön fa’ savé ch’i
nu’ manca mancu eli. Maniman ch’i l’arriva, grandi e pecin, i van versu
ina seglia cina d’aiga, pe’ netezasse u murru, u becu, e zarpe e e pate,
avanti d’assetasse au descu.
Intantu ch’i mangia e büve, i se mete a çercà i nomi da daghe ai deixe
de ‘sta niatà; ma i nu’ san ciü cume aciamàři,
a menu che i nu’ cumençe cun: Antò, Marì, Segù, Nenin, nomi da crestiai.
 fin d’a seirà, a papura a se mete a stranassà, da veixin a l’ase ch’u
ràglia, inseme i vön di’ che l’è ura d’andà; da chi a in po’, n’aspeita
in’autra giurnà.
A VITA
Ventemigliusu de Maria Muratore
-
LA VOCE INTEMELIA
.
Baixi, abrassi, “cremine e panulin”. Pe’ imbrücà u panè a ‘sti pecin, i
nu’ ghe sun ciü i paneli d’ina vota, o i ciripà de çincant’ani fa’,
cheli ch’i se duveva lavà !! Trei ani i passa aviau e besögna andà â
scöra materna, cum’i ciama avura l’asilu.
I l’àn ancu’ u laite insc’î lerfi, ma strenzendu forte a man d’a maire,
avanti d’intrà i s’aferma in po’ a mirà. A maistra a ghe va’ inscontru
cu’u faturisu, ma eli, scundenduse darré ae faudete d’a maire, cu’a
testa bassa e a buca meza serrà, i nu’ s’incala de salüà.
Però ela, aciapanduři
pe’ man, a i porta in po’ ciü in la’, a zügà. Se dopu in po’, caicün
s’acorze che a maire a nu’ gh’è ciü, u se mete a süstrà.
Nu’ ve digu u carlevà, candu caich’ün autru u ghe va’ darrè.
‘Stu chi u l’è u camin ch’i cumensa a fa’ i omi e e done de duman. Però,
zügandu in’alegria, basta pochi giurni e a muxica a scangia za’. Se ghe
dixe ch’i sucializa.
I VECI
D'Â
MURTURA
Murturatu
de Roberto Rovelli -
LA VOCE INTEMELIA
Zirundàndu a brétiu pe’ i carrùgi vöi, ancöi prövu numà u sentù d’in
silençiu sutürnu che, int’a sciumbria d’ê prie cüverte da bulae de
sfagnu, u çerca d’ascundise d’â lüxe d’u giurnu.
In lengéiru audù de stecadò, auribaga e rumanin u se mesccia int’in’òura
gestrusa che, svöratandu sciü i maixei, i pórteghi e i scařin, a paresce
ch’a l’adescie i regòrdi d’ê vecie àrime ch’i l’eira u cö, l’arén, a
sustànsa d’u paìse.
Assetàu suta â platana int’a ciassa d’a géixa,
Bacì de Caglié, in ometu pecìn, u se vantava cun urgögliu d’avè bevüu
pe’ cuscì de vin da fà galezà u Rex int’ina marina de “russese d’ê
Rugliae”, a sòu vigna suta a Belenda, che pe’ arrivaghe besögnava fà d’ê
bèle süae.
U vecietu Segù, göbu cume in ganciu, pe’ pùira
ch’i ghe robàsse i mescemìn maüri, suvénte u s’acurgava sciü in léitu de
strasse, suta a l’arburu davanti â sòu ca’, pe’ purré vé se alantù
càiche pelandrun despéitusu u se fusse arrampegàu sciü e rame a robà.
Assetàu au sù, fra e vecie cae de pria lafö
ai Cacciairui, Fransé u Brüxa, cu’u paltò bötau insc’ê spale fina d’estae,
u contava fòure de veci amùi, a chi û stesse a sente, cu’a sòu còcina
lénta e i denti d’òuru ch’i scagliezàva int’in faturisu lüxente.
Candu u scuntrava caicün pe’ u camìn,
Armandu “u Borniu” u l’eira de següru u primu a salüà, ciamàndu tüti pe’
nome, cume s’u ghe viesse e u s’avisava fina d’i figliöi despéitusi che,
vienduřu muntà cu’u sòu bastùn giancu, de vòute i s’ascundéva int’in
cantun d’in carrùgiu o int’in purtà.
Delòngu vestiu cun strasse sgarrae,
unte e repessae, ch’i nu’ l’àva vistu ina bügà pe’ ina ramà d’ani, Bacì
de Badalücu, mugugnandu, u fàva u minestrun cundiu cu’in tocu de
pevereta e d’u brussu bèn cagliau, sciüsciandu int’a bràixa de légne d’u
fögairun int’in cantu d’a cuxina, in fundu negru dau fümu, intantu ch’u
giastemava ch’i rati i gh’àva rusigliau in carcagnu.
Ma i sun numà d’i veci regòrdi
mařinconici , stèrburi cume l’aiga d’ina lona. Ancöi int’u paìse u nu’
gh’è restau ascaixi ciü nisciün, numà in veřu de silençiu ch’u l’avirüpa
tütu: e prie, i maixei, i carrùgi, e cae, ciache cantun, fina a géixa e
u campanìn.
Pe’ cuscì d’i ciü zùveni, ciancianìn,
i se ne sun andài e i veci d’A Murtura, ün pe’ ün i sun tüti lafö, suta
ai pin, bèn repousài, a godese a vista ciü bèla che ghe sece, da
Burdighea a Mentun !
A TUMBULA MURTURATA
Murturatu
de Roberto Rovelli -
LA VOCE INTEMELIA
.
"D’estae, â dumenega dopu u Vespru, candu, au cařà d’u sù, a lüxe a se
cumensava a tenze d’in veřu douràu e l’ària a s’apàixava aspeitandu a
frescüra d’a séira, e dòne e i figliöi i s’arrecampava int’u cantu
d’a ciassa, da veixìn au purtà d’a géixa, assetànduse sciü i scarin de
màrmaru de l’intràta, sciü a müraglieta de çimen e, i ciü zùveni, fina
pe’ terra, sciü l’àstregu.
Int’u mézu, cume ina cióssa, Carulina a
vendeva e cartele d’a tumbula: – Çinche lire l’üna; sei pe’ vinti lire.
Alé, andamu; nu’ vurré mia che v’ê regale ? – a criàva cu’a sòu vuxe
ròuca e cumpagnà da in ghignu che nu’ se saveva mai s’a l’eira seria o
s’a te cugliunava.
Pe’ marcà i numeri sciü e cartele,
Valentina a l’àva delòngu, int’a staca d’in scaussà negru, manae de
faixöi sechi o de pumeli e Madama Vila, remescciandu int’ina sporta de
pàglia, a l’arrecampava inscì de cunchigliete, che nisciün u savéva da
dùve i vegnesse, perché ela â marina a nu’ gh’eira mai cařà e pöi, a mar
parà, pe’ terra càiche scaglia a se trüvava.
I veci, int’ina nivura de füme de tuscai e
tagliu fin, i fümava tranchili, ciaciarandu assetai suta â platana,
damentre ch’i figliöi ciü pecìn i se scuratava pe’ a ciassa, sghigendu
cuntènti.
Candu tüti i l’eira lesti, cun cartele,
manae de faixöi, cunchiglie, scaglie o pumeli che fusse, Olga a
cumensava a secrulà u sacùn cin de tochi de tapi de nata, marcai cui
nümeri.
- Shhhh … che l’è ura de cumensà ! – a
mungugnava cu’ ina vuxe méza ciacrinà, – e ancöi ninte ambi, terni o che
sece, numà a tumbula cun tüta a cartela cina; capiu ? -
- Sci, sci; capiu … descciùlate ! – a
biscava Rosa a Tuscana ch’a l’ava delòngu spréscia.
- Dunca … chinze, trentadui, ötantan … na’
… sciüsciantötu; trentasete … u preve. Çincantün, çincantacatru, seze …
u cü. Vinticatru, çinche, dissete … a scarogna … -
- Olga, mesccia bèn ‘sti nümeri; ...
nu’ ti me n’ài daitu ancu’ ün bon ! Autru che scarogna … - a cianzücava
Francesca.
- Ve l’òn ditu tante vòute che
Carulina ... a i da’ mégliu i nümeri … - Fiurina de Sciarlo a ghe
respondeva rienduse.
- Setantasete … e gambe d’ê done.
Çincanta-çinche, sciü e giü … sciüsciantanöve. Dui, caranta … u diavu u
t’aganta. Vintisei, dixötu, carantaçinche, treze … portafurtüna. Növe …
- e, da logni, int’in coru: - … ina parà de merda a te cröve ! -
- Vui ste’ çiti, che sé pézu d’i
figliöi ! Ma te pa’ … veci maralevai …- Olga a s’alumentàva, - e
pöi i dixe … mah … e va’ bèn, co’ ti ghe vöi fa’; alura:… duze,
trentatrei … i ani de Cristu. Sciüscianta, vintün … dòna patanüa.
Setantacatru, sei … a Befana. Ötantatrei, ün, vintötu … i tetìn.
Ötantaçinche … e àrime d’u Pürgatoriu. Trentötu … -
- Alé, Olga; daghe che me manca numà
in nümeru, andamu … - Viturina a l’inscisteva cun ren de pasciensa.
- Carantötu … u mortu ch’u parla. Ötantün,
carantacatru, sciüsciantasei … e zitele. Setantadui, çincantadui … a
mamà. Carantasei … -
- Eh ? ... Olga, loche ti ai ditu …
carantatrei ? - a perpetua, surda cume ina campana, a dumandava tüta
invexendà.
- Na’! Ca-ran-ta-se-i … ca-ran-ta-se-i …
ca-ran-ta-se-i ... - e dòne, secrulàndu a testa, tüte inséme, i beřàva,
cume int’in nénaru, versu e aureglie atapae d’a perpetua.
E ela, segnanduse: - Oh ! Carantasei
? ... E va bèn, … alura … Tumbula ! -
FESTE DUSSAIGHINE
Dussaighin
de Giovanni Girardi -
LA VOCE INTEMELIA
.
Ma de sùperstissiùn i n’avia tònte; presempiu: còndu muiria ün ch’u
nu’ l’avia vusciüu cunfessòsse prima, a gente, a noite, i stòva çiti,
aciatòi, cun e aurèglie issòe, perché, a ün certu mumèntu, se sentia u
Diòvu arivò, sciü pe’ e scòre: u muntòva stirassòndu, cun ün gròn
burdelu, ün mügliu de caène, de gònci, de luchèti, de ciòvi, tütu so’
pe’ incatenò l’anima d’u mortu e purtòssera a l’Infernu !
Mi crèu che aiscì ‘ste süperstissiùn cuscì méschine e ne fòn capì
che, intru sou fundu, a religiùn i a sentia sempre, fia tropu, perché a
süperstissiùn a nu’ ghe duveria esse. Chi i ghe stòva cumu int’ün
pürgatoriu; de delò i s’aspaitòva u Paradisu; e alura i l’era religiusi
sempre. De feste au Segnù e â Madona e ai Sònti i ghe ne fòva tütu
l’ònu. A megiagùstu l’Assunta; l’indemòn San Raucu; l’indemòn ancù u San
Rauchin de fèmene; pòi San Bastión, San Grigöu, San Rumón, a Madona da
Neve, a Duluròta; ogni quinze di’ arivòva ün sòntu impurtónte. Ghe n’era
de grònde - digu de ‘ste feste - e de pècine. San Grigöu, presempiu, l’é
lasciü, che u vegòmu ben d’ine Morghe, versu a lerca; l’é pecin ma bélu;
l’era bélu còndu se ghe andòva a fòghe festa: i ghe cantòva a méssa,
prònsu da ün e da l’òutru; a bònda a sunòva ün paucu; a saira tüti a cò.
Aù, nu’ se ghe fò ciü ren. San Rumòn i nu’ sòn mòncu ciü unde l’é. A
Madona da Neve a se fòva l’estòe, lasciü inscià cresta da culina, ma a
nu’ l’era - mòi ! - üna festa alegra: chèli de Campuruzzu i digòva che
‘sta Madona lì l’é a sua; fia i due prevosci i se rüzòva; au mumèntu da
prescisciùn, dopu megiudì, aiscì perché tüti i l’avia bevüu ün paucu,
ghe scapòva de bòte e de legnòe.
Li’, aù, nu’ se ghe fò ciü ren. E cuscì San Raucu; còra tütu giü. San
Bastión l’é li’, ma de cheli beli uffizi i nu’ ghe ne cònta ciü. Resta
numò a Duluròta e Megiagustu.
A Dulurota a ven a tèrsa dumenega de Setembre; lasciü ghe üna
giaixeta, pecina, ma a mi’ a me piòixe tòntu, forsci perché u sou
campanin, ün paucu rutundu inscià sima, l’a disegnòu mei pòire, u Pa’
Ti. Alura se ghe fòva üna festa grossa, de ötu di’ !
Pe’ ‘ste campògne e còe e s’encia de gente; i purtòva lasciù tütu so’
che serve pe’ fò’ üna festa grònda: u di’ da festa pe’ ognüna de ‘ste
còe gh’era aumènu trenta persune: taiarin, pulòstri, levre, dussi, e vin
bon a vuluntò. Intra giaixa i cantòva a méssa de Perosi ! Dopu megiudì,
a prescisciùn; pöi müxica, cònti, bòli pe’ tüta a noite; a gente a
restòva li’: i durmia inte fenaire, inte stòle, suta ae tende:
l’impurtònte l’era de essighe, e de fò festa: ötu di’; pöi bòsta. I ghe
tegnia tòntu che u Mariòu - tü ti l’òi cunusciüu ben - u digòva ai sou:
- Còndu mòiru, se l’è veixin â Duluròta, ancòi l’interru, ... e
l’indemón tüti â Duluròta; ve u comòndu ! - Aù ? Aù, se ghe munta au
matin cun e mòchine, perché i gh’òn fòu a stròda asfaltò, e i còra
sübitu â saira stessa. Lasciù de gente l’indemón nu’ ti ghe ne veghi
mòncu ün còn, ren ! A festa grònda pe’ da bon l’era Megiagustu: bònde,
luminòire, bòli, prescisciùn, prònsi, gòre de balùn au pùgnu, föghi
d’artifiziu: i omi i bevòva a tüta forcia; a sàira i nu’ savia ciü loche
di’ e loche fò: e alura i se picòva, fin che arivòva i carabinei. A
festa a duròva ötu di’ aiscì èla; tüti i mangiòva e michète, che e
fèmene i e fòva sulu pe Megiagustu; aù, ghe n’é tütu l’ònu, e nu’ l’é
ciü festa; muntòva d’i furesti da Ventemiglia, da Munegu, da Nissa, fia
da Parigi, unde gh’era sempre de Dussaighin. Megiagustu nesciün
dussaighin s’u vuria perde; vui aiscì eri tüti chi’; üna sciorta: vosciu
pòire, voscia mòire, che l’era üna bela fèmena. ‘Sta festa de Megiagustu
a fòmu ancù, ma a mi’ me piaixia de ciü chela d’üna vauta; aù i munta
tònti cun e mòchine; i fòn üna cunfuxiùn grònda; i resta sulu pe’ ve’
l’incendiu d’u Casté e i fóghi in scià ruvòira; poi via, e chi s’è vistu
s’è vistu; de gòre de bòce, e d’u balùn, nu’ se ne fò ciü; â Madona,
oramai, chi gh’abòda ciü ? A pòssa pe’ ‘ste stròde, e a vò ancù ben s’i
tòixe ün menütu còndu a pòssa; nu’ gh’é ciü de devussiùn; nu’ tè pò
mòncu che scìe a festa d’a Madona !
BARBETI AI CARLETI
Ventemigliusu
Taviu e Segundina ALLAVENA
LA VOCE INTEMELIA
- - aprile 1992
I n’à cuntava i veci cume s’à fusse ina foura, ma a l’è störia;
propiu a l’incuntrariu de cose capita de voute candu e foure i passa pe’
störia vera !
E cae vece d’i Carleti, fae inscia
roca viva, i l’àn za’ caiche anu, forsci ciü de trüxentu.
Alura, pe’ u valun de Laite, camin da carri nu’ ghe n’eira, ma gh’eira
in bon camin da müře. Tüti cheli ch’i nu’ vurreva o i nu’ purreva passà
pe’ Ventemiglia, çita d’urdinariu armà e furtificà, cina de surdati, de
sberri, cun u daziu i aciapava de chi sciü. A Sant’Antoniu gh’eira in
cunventu de frati, duve magara i dava in po’ d’assustu a chi n’àva
besögnu, a geixa a l’eira in po’ ciü pecina d’avura ma a gh’eira za’. De
lì, pe’ andà a Bevera, i passava pe’ e terre de Barnì, comudi cun bestie
da bastu e cavali.
Gh’eira insuma in culegamentu au
camin d’a Valata d’u Röia, pe’ Tenda e u Piemunte cun Mentun.
A cheli tempi e gente de ‘ste campagne i l’arrecampava in po’ de tütu; i
semenava ordiu, gran, granun, patate, süche e faixöi gianchi e d’a tega
russa; i ciantava còuri da canavà, agliu e çevule. I semenava u canavu e
u lin. I fava secà fighe, amànduře e ninsöre; i l’àva caiche arburu de
meře, de perüssi, de pecugögni. I l’alevava sciorte de crave e, cun u
laite, i se fàva brüssu e tuma, i l’àva curtì de cunigli. I
l’arrecampava za’ d’u bon öriu da ‘sti aurivei gatigliài d’â tramuntana.
Nu’ pariamu d’u vin che u l’eira rusoliu, perché a cheli tempi, cun i vî
d’u russese ciantai a francupié, l’üa a maürava ciü ben e a l’eira ciü
dusse; e vigne, pöi, d’â Liscia, au sù cu’a terra funda, a roca a scafe,
i l’eira famuse.
Inte caiche moda, magara dopu rüse e caiche pügnu
insciù murru, i s’àva spartìu e aighe d’ê funtane pe’ aigà e chele d’i
valui pe’ i defissi.
D’abitüdine ghe trigava negussianti, sensai,
ciarlatai, ma eira aiscì capitau intreghi eserciti de surdati de
passagiu.
Inti ani, pöi, d’a störia che vurremu cuntà
- e éirimu inta metà d’u seteçentu - gh’eira stau surdati de tante
rasse: dai françesi ai spagnoli, dai tedeschi ai savuiardi e ai zenesi.
‘Se fraziun e i paisi spantegai i deve
avéne vistu de tüti i cuřui, perché samu ben che tüti i eserciti i sun
ciü bravi a despöglià e asciascinà i desarmai che a fa’ a gherra: ne
samu caicousa aiscì nui cun l’ürtima !
Aiscì ai Carleti e gente i l’àva imparau a
inzegnasse pe’ ascunde a rouba, se i l’àva caicousa de bon, e aiscì a
ascundisse eli.
Inti fundi de ‘ste cae amügliae gh’è de cantine
scüre sensa barcùi e da purreghe mürà a porta, lasciàndughe sulu in
sgarbu da passaghe a stentu e de bon atapà a l’ürtimu mumentu.
Gh’eira de bon che i surdati de passagiu
tempu da perde i nu’ n’àva, e i se acuntentava de chelu che gh’eira a
purtà de man.
E gente i çercava de ascunde, in po’, fina
e bestie: i cunigli, e gagline, e vache spantegae inti casui de
campagna, e sciorte de crave lasciü inti boschi o inte riane ciü brüte.
Ma candu se n’è andau i savuiardi, i l’àn
lasciau per chì, cume cua, ina banda de scciancalassi, de rumente, che i
li ciamava Barbeti. In Piemunte versu Salüssu i l’eira cunsciderai de
patrioti, ascaixi de santi, ma chì i l’eira sulu de bandî.
I viveva ramenghi, pe’ nu’ fasse
acciapà dai françesi e dai spagnoli; pe’ ‘ste campagne i purtava via
tütu, i dava fastidiu ae done, i meteva e mae adossu a chi resisteva e i
l’amassava sensa pietà se i se a vieva a marparà. Sciü de chì i se
senteva ascaixi au següru, perché inte dui passi i scapava inti boschi
de Galaré, de Livernusa e de lì i purreva arrivà fina in Ruassu.
Ina scadra de ‘sti soci i l’àva
pigliau l’abitüdine de vegnì sempre inti Carleti, da in Alavena che a
cheli tempi u stava abastansa ben; i se fàva preparà da mangià cume i
vurreva e da beve a vuluntà.
A l’ürtimu a ‘st’omu, ‘su andà e
vegnì u gh’a cumensau a spüssaghe, l’eira natürale che ina casana cuscì
a nu’ ghe cimbresse e a ghe fesse agrupà i nervi.
Tra l’autru u l’àva ina duzena de figliöi,
tra garsui e garsune e, aiscì se da mangia ghe n’eira, nu’ l’eira giüstu
asgairàne pe’ certa gente. Epöi, tüte e voute che i li vieva arrivà, e
done i duveva andasse a ascunde, autrimenti ‘sti brütessi i nu’ se
sereva acuntentai de caiche cunigliu o de caiche tocu de craveu.
Ma a l’è anda’ ben che dopu in po’ de
tempu i l’àn cumensau a fiasse, a piglià cunfidensa e, intrandu in ca’,
i l’amügliava e arme suta a trumba d’â scařa pe’ muntà inta cuixina.
In belu giurnu se afermau aiscì e
done a preparaghe da mangià: pensamu cunigli teneri, pe’ l’ucaxiun ben
cöti inte l’öriu e u vin, cun rumanin e ferrügura, nuixe e ninsöre
pistae, e pöi pan d’ordiu e benardi e ‘sta vouta vin d’u ciü bon a
vuluntà.
I conta ch’i l’àn fai mangià da catru
ganasce e beve cume ùiri, u vin de russese u se ghe andava dritu inta
testa e inte gambe.
Candu ‘stu Alavena de alura u s’è
acortu che i l’eira ben maüri, u l’à fau segnu ai figliöi e - cume i
l’eira d’acordiu, tüti inseme, figli e figlie, nöire e zeni e forsci
aiscì caiche veixin, che i l’eira pöi tüti parenti - i l’àn pigliau e
arme de suta â scařa e i se ghe sun asbrivai adossu, i l’àn carregai de
corpi e lasciai ciü morti che vivi.
I nu’ n’àn mai cuntau se i n’àge
aiscì subacau caicun â caussa d’ina auriva, ma daitu che i nostri
“antenati” i nu’ l’eira propiu farina da fa’ ostie ... nu’ se pö mai
savé !
Fatu sta’ che da chela vouta de
Barbeti ai Carleti nu’ se n’è ciü vistu.
I libri (Girolamo
Rossi) i dixe che ina cumpagnia de surdati, veixin ai Baussi
Russi, a l’è arrivà adossu a ‘sta scadra de bandî e a l’à fenìa.
I veci i n’àn sempre fau ve’ i fundi
scüri d’ê cantine d’i Carleti duve i ghe ascundeva a rouba, e a scařa e
a cuixina d’i Barbeti i sun ancù cume alura.
U BANDIU PULASTRU
de Mario Orengo
‘Sta chi a l’è ina störia vera, tantu vera cantu comica. A l’è acapità
propiu a me’ maire tanti ani fa’, da zuvena. Duvé savé ch’i l’eira i
tempi d’u bandiu Pulastru e a puira d’ê gente a l’eira grande, tantu che
a presensa d’u brigante a vegniva segnalà in punti diversi d’a çità au
meiximu mumentu.
Avanti tütu devu dive che, tanti, tanti ani fa’, i cessi i l’eira sulu
int’e cae de lüssu, i autri i l’aveva ina stanzieta föra de l’apartamentu
e me’ paire grande u l’àva int’u portegu in fundu â scařa de ca’; se
tratava propiu de in sgabüssin cun drente a famusa "bancheta" che, candu
a l’eira cina, passava l’omu cu’a souma, u n’inciva a barrì e u s’â
purtava in campagna a benefiçiu d’ê aurive.
In giurnu me’ maire a fa’ pe’ indröve a porta de su’ stanzin, ma dopu
aveřa spuncià in po’ versu l’internu, impruvisamente, cu’in gran corpu a
se serrà de botu.
Pensandu sübitu a Pulastru, me’ maire a se mete a crià agiütu; pochi
segundi dopu gh’eira za’ diverse persune d’u carrugiu, che dispunendu de
chelu curagiu ch’u nasce da u faitu de esse in tanti, i cumensava tüti
inseme a spuncià a porta d’u sgabüssin ragliandu a tüta forsa au bandiu
de vegnì föra de lì.
Cesare, u bitegà, ch’u l’eira u ciü grossu de tüti u s’eira messu a da’
de spalae a ‘sta purteta, che però a mulava numà de catru dî, pe’ pöi
serrasse turna cun forsa. «U gh’à messu in paletu ‘stu bandiu !» i
criava i assedianti, che i nu’ saveva ciü cose fa’.
Intantu u carrugiu u s’eira inciu de gente e caicun u l’àva fina ciamau
u marescialu, ch’u passava de lì. «Arrendite Pulastru !» u criava Cesare
tra ina spalà e l’autra. «Vegni föra se ti ai u curagiu !» i criava int’u
carrugiu ... e u marescialu u gh’azuntava: «In nome della
Legge
!», ma de drente silenziu e a porta a nu’ mulava.
A l’ürtimu l’è
passau Serafin u maixelà cu’u sou can luvu tegnüu â caena. «Fe’ largu,
... fe’ largu, ... pigliařu, ... pigliařu !» u criava au can ch’u s’asbrivava
cu’i ögli föra d’a testa contru a porta ... e pe' cumpì l'opera, in mezu a tüta
‘sta baraunda de gente, de cai, de corpi e de spalae, a porta a se
sfunda e a "bancheta" che, chissà cume a s’eira abatüa e incastrà contru
a porta, a caze longa in terra.
Cose l’eira capitau
inte ‘stu portegu u nu’ sereva propiu da cuntà a nisciün perché i
presenti, s’i ghe fusse ancura, i se sentireva privai ingiüstamente d'a cunsciderassiun de eroi.
LA
VOCE INTEMELIA
anno XXXIII n. 10 - ottobre 1979
RITURNANDU A
PARLà DE COSE ANTIGHE
ventemigliusu de Chintu Bono
Int’i primi ani de ‘stu seculu, candu a Ventemiglia Auta de aiga ghe n’eira
menu d'avura, i l’eira pochi cheli ch’i ghe l’aveva in ca’.
Gh’eira però diverse funtane, de modu che e gente i purresse fàne a
pruvista, ma gh’eira de famiglie ch’i nu’ purreva andàsseřa a piglià,
alura i se trüvava de done che, fànduse pagà, i purtava l’aiga in ca’.
U l’eira in sistema de trasportu ch’u custava fatiga e ghe vurreva
l’abilità perché ‘ste done i l’andava e i vegniva cu’ ina seglia de ramu
insci’a testa. Duvé fa’ tanta strada, fandu in modu de nu’ versasse l’aiga
a colu, muntà chele scàře cu’i scařin auti e apesi, andà caiche vouta
fina au cartu cian, l’eira veramente ina cosa düra e cheli dui sodi,
ch’i dumandava, i l’eira propiu gagnài. Besögna aiscì di’ ch’i l’eira
done de bona età, abitüae a ‘sta fatiga e de vote i se fermava a
ciaciarà in due o tre, magara cu’e seglie cine insci’a testa. Int’u mezu
a tanti discursi i parlava d’u sonu ch’i l’àva faitu int’a nöte e i
cabalava pe’ andà a zügà i nümeri au lotu.
A cheli tempi, cun dui sodi se purreva acatà tante cose: in pachetu de
deixe sigarete pupulari, in sigàru, in canestrélu, ina grissa, a
“Dumenega d’u Curriere”, ina sgiàta de menestra che de vote a se pagava
fina ina trei sodi. Pöi, cu’ in sodu, se acatava in giurnale, ina feta
de castagnun o de farinà, in cadernu, in gotu de vin.
Mi travagliava cume garsun da in scarpà ch’u l’àva a bitega in via
Garibaldi, suta â ciasseta d’ê scöre, e li ghe sun stau da’u 1907 au
1913. A cheli tempi, stava a Latte e a mezegiurnu andava a mangià inte
l’usteria. Spendeva da duze a seze sodi pe’ u sdernà e i me purtava: ina
menestra, ina meza pursiun de stüfàu o de tripe o de pesci, ina grissa e
in cartin de vin.
De ustarie che n’eira diverse, in via Giüdiçi, au Funtanin. e via cuscì
...
M’arregördu che in giurnu in cliente u se lumentàva cu’ u patrun,
percose int’a menestra u gh’àva atrüvau ina musca. Alura u patrun u ghe
fa’: ”Pe’ dui sodi vurrévi atrövaghe in pulastru ?”
A Ventemiglia Auta, pe’ u ciü, mancava aiscì e fugnatüre. Besögna inscì
di’ che pe’ tante famiglie i nu’ sereva servie a ren, perché tante cae i
nu’ l’àva e tübassiun e mancu i tumbin. Alura tanti i purtava l’aiga
brüta int’e de posti adati e u Ciòussu, veixin â ciassa de San Miché, u
l’eira u postu principale.
Aiscì alura, gh’éira de cheli che, d’ascusun, i vüiava i bidui int’i
tumbin de l’aiga, ma pe’ u ciü, e gente i se serviva de barrì e â matin
de bunura se purréva ve’ e müře ch’i e purtava in campagna, pe’
ingrascià l’ortu e e aurive.
Da alura, l’é passau tanti ani e forsci ghe saremu ciü pochi a
arregurdàsse de ‘ste cose. Eirimu a l’incumensu d’u seculu e avura semu
ascaixi â fin.
LA
VOCE INTEMELIA
anno XXXV n. 11 - novembre 1980
LA VOCE INTEMELIA
anno XLVII n. 5 - maggio 1992
U figliöretu u nu’ cianta lì de cianzücà. U me fa’ fina pena, cume a
maire, ch’a nu’ sa’ duve da’ de testa e alura, me vegne in’idea. Òn
nutau, caiche vetüra ciu avanti, ina famiglia cun trei figliöi pecin;
cume nu’ me scapau de nutà caiche buteglia e in térmu. S’a va’ ben,
in gotu d’aiga pe’ ‘stu figliö u ghe sciortirà.
Carmu a maire, spiegandughe u mei pianu; arrecampu in brassu u
figliö e m’inandiu. U petalotu, che paresce gh’u l’àge acapìu l’antìfuna,
u l’à fina ciantàu lì de cianze. Atrövu a famiglia, nu’ fassu in
tempu a spiegaghe u prublema, che a Maire a l’ince in gotu de tè
frescu, a se piglia in fauda u figliöretu e a u fa’ büve a pecine
guřae. Candu u figliö u l’a fenìu de büve, arrengrassiamu a Scignura,
me l’arrecampu e riturnamu d’â maire. Avura, ‘stu strufugliu u me
fa’ tanti "discurseti" e candu fassu pe’ rendiřu ai soi u me vö
rengrassià a modu sou: u m’abrassa forte forte au colu e u me stampa
in belu baixetu insci’a facia.
N’è passau de ani e de baixeti da me figlia n’òn avüi tantiscimi,
però «chelu» me l’arregordu ancù, e cun tanta teneressa.
de Enrico Malan
U CUNDÜTÙ INT’Ê FERRUVÌE
Int’ê Fèrruvie d’u Statu, u «cundütù» u l’è l’omu che megliu u
rapresenta l’Ente ferruviàriu, percose u fa’ i «unui de ca’», vistu che
u l’è u ferruviére ciü a cuntatu cu’i viagiatui. In ciü de duveghe
sgarbà u biglietu, pe’ u cuntròlu, u deve daghe infurmassiun e cunsegli
insc’i urari, çercandu de rendighe ciü comudu e agaribau u viagiu. Pe’
dimustraveřu, ve vögliu cuntà cose m’è acapitau inte l’estae d’u 1955, a
mei prima estate de servissiu, insce a linea d’a Riveira de Punente.
Sun stau cumandau de scurta au trenu DD. 138, in partensa da Zena -
Principe, a mezegiurnu e vinti, pe’ Ventemiglia. Gh’àva in cunsegna e
sei vetüre de testa, d’in tren cin cume in’övu. In partenza, da
Sanpédarena, cumensu a sgarbà i biglieti.
Int’in scumpartimentu d’a prima vetüra, gh’è in figliöretu de dui ani,
ch’u cianze pe’ a sé. Su’ maire a l’à fenìu l’aiga e a me dumanda se a
Varase a l’averà u tempu pe’ acatà ina buteglia de minerale. Saciu za’
che nu’ ghe serà tempu, serà ciü facile azardà l’uperassiun a Savuna,
fandu contu che u carrélu d’ê bibite u gh’à fasse a vegnì in testa au
trenu.
