MUNTAGNE MANZUNIANE
                                                                            da “I Promessi Sposi", adattata da Luigino Maccario
.
    Ve salüu, muntagne inlevàe dae aighe, e inssàe au cielu; çime diferenti, cunusciüe a chi u l’è cresciüu intra vui, e mandàe inta sou mente, nu’ de menu ch’a sece a fassun d’i soi ciü de famiglia; rivàire, ch’u gh’è descunusciüu u rùgliu, cume u son d’ê vuxi dumesteghe; vile spantegàe e gianchezanti inscia costa, cume sciòrte de pegure in pastüra; ve salüu ! ...
    Cum’u l’è penusu u passu de chi, cresciüu de lì da vui, u se n’aluntana ! Â fantaixia de chelu meiximu ch’u se ne parte de sou vuluntà, alecàu d’â çiansa de fa’ da in’autra parte furtüna, i se marmèna, inte chelu mumentu, i soni d’a richessa; elu u se maraveglia d’essine pusciüu vegnì a camin, e u turnereva alura indarré, s’u nu’ pensesse che, in giurnu, u riturnerà ben ricu.
    Cantu ciü u se ne va’ avanti intu cian, u sou ögliu u s’arretira, destömegàu e stancu, da chela larghéssa tüta paresca; l’aria a ghe paresce lurda e morta; u s’inrùla nècu e inariàu inte çità desurdinàe; e cae azuntàe ae cae, i camìn ch’i debòucia int’i camin, paresce ch’i ghe leve u sciàu; e davanti ai palassi apreixài dau furestu, u pensa, cun dexideriu inchietu, a l’ortu d’u sou paise, â caseta ch’u gh’ava za’ messu i ögli surve, da gran tempu, e ch’u l’acaterà, candu u serà turnau ricu ae sou muntagne. Ma chelu ch’u nu’ l’àva mai purtàu au de là de cheli mancu in dexideiru de passagiu, chelu ch’u gh’àva daitu furma pe’ tüti i soni de l’avegnì, e u n’è sbatüu distante, da ina marrìa forsa !
    Chelu, destacau a in tempu dai àndî ciü benvusciüi, e destürbau inte speranse ciü agradìe, u lascia ‘sti munti, pe’ inandiasse in çerca de scunusciüi ch’u nu’ l’à mai deixideirau de cunusce, e u nu’ pö, cu’a revea, arrivà a in mumentu stabiliu pe’ u riturnu ! Tanti salüi, ca’ de nasciùn, duve, assetau, cu’ in fastidiu, u l’à imparau a çerne a l’aureglia dau burdelu d’i passi cumüni u son d’in passu aspeitau cu’ in misteriusu timù.
     Tanti salüi, ca’ ancu’ furesta, ca’ arremirà tante vote au vöřu, passandu de de lì, e mai mancandu de vegnì russa; induve a mente a se fegürava in vive de spusa, tranchile e mài fenìu. Te salüu, geixa, duve l’arima a l’è turnà tante vote serena, cantandu e laude d’u Scegnù; duv’u l’eira imprumessu, preparau in ritu; duve u sciàu ascusu d’u cö u duveva esse degnaménte beneixìu, e l’amù esse cumandau, e ciamasse santu; adiu ! Chelu ch’u dava a vui tanta cuntentessa u l’è dapertütu; e u nu’ cunfunde mai u piaixé d’i soi figliöi, se nu’ pe’ preparàghene ün ciü següru e ciü grandu.

"La livella" di Totò / Antonio De Curtis   -  adattata in ventemigliusu da Luigino Maccario

  A  BULA  D’ARIA

I purreva sta’ da mì ... ciü o menu a in parmu,
candu u Marchese u s’è afermau de botu,
u s’arrezira a l’autru, e ascaixi càrmu’
e u ghe dixe insciu murru:«Zuvenötu !

Da vui vögliu savé, ... t’aciàpe a rögna,
cun cale ardì, semai, ve s’è incalau
de fàve assübacà, pe’ mei vergögna,
d’aveixin a mì che sun fia blasunau ?

A casta a va’ delongu respeità,
e a gente cume vui a dev’ésse aténta;
a vostra sarma a l’éira da interrà;
ma sübacà int’in mügliu de rümenta !

Nu’ pösciu lascià cure, ‘sta maròta,
d’a vostra veixinànsa spüssulénte.
L’è dunca u caixu, v’açercai ina ciòta
tra i vostri pari, e in mezu â vostra gente».

«Ma sciù Marchese, nu’ l’è curpa mia,
nu’ v’avereva faitu, mì, ‘stu tortu;
l’a faita me’ muglié ‘sta scemaria,
cose purréva fa’, s’eira za’ mortu ?

Se fusse vivu, ... pe’ ve viè cuntentu,
pigliereva ‘sti catr’ossi, intu casciòtu
e propiu avura , ... inte ‘stu mumentu
m’andereva a cacià int’autru ciòtu.»

«E co’ ti speiti, o loscu marcreau,
che pösce perde tüta a mei prüdensa ?
Che se nu’ fusse staitu ... t i t u l a u,
t’avereva pusciüu za’ fa’ viuřensa !»

«E alura fàme ve’ ! ... fàme viuřensa ...
In verità. ... Marche’, ghe l’òn za’ tantu ...
de state a sente; ... che se perdu a pasciensa,
me scordu d’ésse mortu e fassu in scciàntu !...

Ma chi t’incredi d’ésse ... u bon Gesü ?
Chi drente, semu pareschi, ti ài acapiu ?...
... Mortu sun mì e mortu ti sei tü; ...
ciacün cum’u l’è in’autru, e riveriu».

«Lüridu porcu !... nu’ ti t’incalerai
paragunate a mì ch’òn avüu natali
nubiliscimi, ilüstri e agaribài,
da fa’ biscà fia i Principi Reali ?»

«Ma che Natale, ... Pasca e Pifanìa !!!
Caciteřu inte ‘sta süca, ... ch’a l’abàglia.
Ti sei maròutu ancu’ de fantaixia ?...
Sai a morte, cosa l’è ? ... l’è a bula d’aria.

In re, in magistratu, i ciü grand’omi,
s’i passa ‘stu cancelu, ti ài acapiu ...
chi àn persu tütu, a vita ... e fina i nomi.
Nu’ ti ài ancu’ fau ‘stu contu ? ...  Degurdiu.

Alu’, stame in po’ a sente ... zü l’asbrivu,
suportime veixin, ... che Diu u te porte !?
‘Ste pagliassate i se pön fa’ da vivu:
nui semu seri ... apartegnemu â morte !»

D’utunu, u dui nüvembre, gh’è l’üsansa
pe’ i morti de fa’ in sautu au Çümeteriu.
Ciacün ghe l’à da fa’ chesta creansa;
e tüti i l’àn da tegne ‘stu pensceiru.

A l’anu, puntüalmente, ‘su di’ lì,
pe ‘sta trista e mesta recurensa,
aiscì mi’ vagu, cu’e sciure pe’ garnì
a càntera marmarà d'a lala Rénsa.

St’anu m’è acapitau in’aventüra ...
dopu d’avé cumpiu ‘stu trestu umagiu
Madona ! se ghe pensu, che agaüra !
ma pöi m’òn fau ina fiřa de curagiu.

Ve contu u faitu. Steme ben a sente:
Za’ eira sonau due vote u campanelu:
e d’in màrmaru a scrita dava a ménte,
‘tantu che m’inandiava dau cancélu.

« QUI GIACE IN PACE IL NOBILE MARCHESE
SIGNORE DI GARESSIO E VAL CASOTTO
ARDIMENTOSO EROE DI MILLE IMPRESE
MORTO L’11 MAGGIO DEL ‘28 ».

In stema cu’a curuna surve tütu ...
... suta ina cruxe ch’a pa’ d’ouru fin; ...
buché de röse cu’ ina lista a lütu:
candeře, candeřote e sei lümin.

Ma d’aveixin â tumba d’u marchese
ghe n’éira in’autra ciota, pecinéta,
abandunà, faita cun poche spése;
pe’ segnu, sulamente ina cruxéta.

E surve â cruxe apena se lezeva:
« MARIU SCUNFORTU, SPASSIN ».
Miranduřa, che pena u me faixéva
‘stu mortu sensa mancu u sou lümin !

 ‘Sta chi l’è a vita !  Da pe’ mì pensava ...
chi nu’ à avüu ren e chi n’à avüu in prefundu !
‘Stu poveru meschin u nu’ s’aspeitava
d’ésse miseru aiscì inte l’autru mundu ?

Ciapàu da'u mei pensà fantastegàu, ...
nu’ l’è che s’eira faitu ascaixu nöte ?!
e sun arrestau li’ drente impreixiunàu,
mortu de puira ... in mezu ae candeřöte.

E tüt’asseme, te vegu da luntan
due sciumbrie aveixinasse d’â mei parte ...
Pensava; ‘stu faitu chì u paresce stran ...
Se nu' m'assònu ... cosa gh’òn da spàrte ?

Autru che spàrte; nu’ l’eira u sciù Marchese:
cu’a tüba, a caramela e cu’u pastran,
e derré a elu chel’autru, in brütu arnése:
maiscì spüssusu e cu’a spassuira in man.

I l’àva tüti dui u murru spàiru ...
cume cheli che u sù i nu’ lu ven mai
Inte ‘stu faitu nu’ ghe vegu ciairu:
s’i sun dui morti ... cum’i sun ingiarmài ?

«Cume i boschi i scangia e föglie au zirà de ciàche anu,
e e vecie i cařa, au meiximu modu
                              se scamùra a vecia generassiun d’ê parole
e chele nasciüe propiu avù i sciurìsce zùvene e fögliuse:
semu destinai â morte, nui e e nostre cose».

«Ciache vota che tratu cu’i paisai,
pensu au tantu che eli i san e che nui nu’ savemu,
ma aiscì a chelu che a eli nu’ ghe fa’ ren de cunusce,
                                  de chelu che nuiautri savemu».

«U l’è u savé d’ê gente,
ch’u cuntégne tütu u savé:
ch’u l’è de savé sofre, vurré ben,
möire e avéghe in ghignùn
          U l’è u savé d’ê gente,
          ch’u cuntégne tütu u savé».

Aveřa, nu’ mia tegnìřa.
Daghe u megliu che s’à
Nu’ pensandu pe’ ren de riçéve.
Vurré sta’ suvénte cun ela,
ma nu’ esse pe’ ren bugiai dau besögnu
de cunfurtà u nostru abandun.
Teme de perdiřa,
ma nu’ mia d’ésse giřùsi.
Aveghe besögnu de ela,
ma nu’ mai de dependighe.

Andandu a cacia cu’u sou farcun, inta lona d’ê Buche, u conte Ghigliermu u l’à pigliau ina grü, e avenduřa atrövà grassa e zuvena, u l’à mandà a in sou bon cögu, ch’u s’aciamava Chichibiu, e u l’eira venessian.
       U ghe l’à mandà, fandughe di’ ch’u l’arrustisse pe’ çena, guvernanduřa ben, ben. ‘Stu Chichibiu u a prunta, u a mete isci'u fögu e u l’incumensa a fařa cöixe cun tantu dòutu.
        Intantu ch’a cöixeva, da ‘sta grü vegniva föra in’audù maiscì bon, ch’u l’é arrivau au nasu de Brüneta, ina bela doneta d’a cuntrada Castelu, ch’a l’apiaixeva maiscì a Chichibiu, ch’u n’eira fina inamurau.
      Brüneta a l’è intrà in cüixina pe’ sente megliu l’audù, e viendu a grü, cuscì grossa e apetitusa, ch’a feniva de cöixe; a l’à pregau caramente Chichibiu ch’u ghe ne desse ina cöscia.
      Pe’ nu’ fasse sentì dai autri cöghi, Chichibiu u gh’à respundüu cantandu: “Nu’ l’averé da mì, dona Brüneta, nu’ l’averé da mì”,  tantu che dona Brüneta, in po’ stunà da ‘sta resposta cantà, a gh’à ditu: “T’assegüru che se nu’ ti m’a dai, nu’ ti averai mai da mì calunche cose t’apiaixereva”. Inte pocu e parole i sun staite tante, che â fin Chichibiu, pe’ nu’ infastidì ‘sta sou dona, u gh’à destacau ina cöscia e u ghe l’à daita.
      Fenia a cacia, versu seira, Ghigliermu u s’arrecampa au castelu cu’ in nobile furestu, sou amigu e ospite, pe’ a çena; ma candu i gh’apresenta a grü ch’a nu’ l’àva ciü a cöscia, maraveglianduse, u nostru conte u fa’ ciamà Chichibiu, pe’ dumandaghe duv’a l’éira fenia l’autra cöscia d’a grü.
      U venessian, büxiardu, sübitamente u gh’à respundüu: “Mei scignuru, e grü i nu’ l’àn che ina cöscia e ina gamba”.  Ghigliermu, assai egarüàu, u ghe fa’: “Cume diavu i nu’ l’àn che ina cöscia e ina gamba ? ... Nu’ òn mai vistu autre grü che ‘sa chì ?!”.  Chichibiu u l’à insistiu: “A l’é cuscì, mei messé, a l’è cume ve digu; e candu ve farà piaixé, v’u faron vie’ inscie vive”.
       Ghigliermu pe’ l’amù d’i furesti ch’u l’àva a çena, pe’ nu’ fa’ autre parole, u gh’à ditu: “Za’ che ti dixi de fameřu vie’ insc'e vive, cosa che mì nu’ òn mai vistu ni’ sentiu di’ ch’a fusse; duman de matin vögliu viéřu, e seron cuntentu. Ma te züru, insciu Scegnù, che s’a fusse autrimenti, te faron acunsà a ina maneira che ti te n’arregorderai, a tou danu, fin che ti scampi”.
     Fenie cuscì e parole, pe’ chela seira; l’induman de matin, bun’ura, Ghigliermu ch’u gh’àva pensau a ‘st’afare pe’ tüta a nöte, mancandu de dorme; u s’é levau e u l’à cumandau ch’i ghe menesse i cavali; e faitu muntà Chichibiu surve in ronsu, u l’à purtau in riva â lona de Nervia, duve l’eira solitu, insciu fa’ d’a giurnà, viéghe in sturmu de grü.
       Pe’ u camin, Ghigliermu u gh’à ditu: “Tostu vieremu chi l’averà contau de musse, aieiri de seira”. Chichibiu, viendu che a ragia de Ghigliermu a nu’ l’éira sbuglia, nu’ savendu cose fa’, u trutava d’apressu au conte, cu’a ciü gran puira d’u mundu, e u se ne sareva scapau verrenté, ma nu’ purrenduřu fa’, u se gardava d’inturnu desperau, viendu de’ grü drite insci dui pei, dapertütu.
       Candu i l’éira za’ da veixin â Rivaira, elu pe’ u primu u l’à vistu ben duze grü, chi stava lì, drite insc’ina zarpa, cum’i fan candu i dorme; cuscì, prestamente u gh’à ditu a Ghigliermu: “Purré ve’, maiscì ben, messé, che aieiri de seira v’òn ditu a verità: che e grü i nu’ l’àn che ina cöscia e ina gamba, se de’ in’ögliu a chele duze ch’i stan lazü”.
       Ghigliermu vienduře u gh’à ditu: “Aspeitite, che te mustreron ch’i n’àn due”, e faituse ciü da veixin u l’à criau: “Oho, oho”, tantu che e grü, mandandu zü l’autra zarpa, tüte, dopu caiche passu de cursa, i l’àn pigliau u vöřu.
       Alura, Ghigliermu u ghe fa’ a Chichibiu: “Alu', ingurdu, nu’ te paresce gh’i n’àge due ?”. Chichibiu, ascaixi spersu, nu’ sevendu mancu da duv’a ghe vegnisse, u gh’à respundüu: “Messé scì, ma vui nu’ gh’avé criau - oho, oho - a chela d’aieiri seira, che se gh’avessi criau cuscì, ela a l’avereva mandau sciü l’autra cöscia, cum’i l’àn faitu ‘se chì”.
      A Ghigliermu a gh’è piaixüa tantu ‘sa resposta, che tüta a sou ragia a s’è cunvertia in festa e gran rie.

“Omi,

vui andé a dorme

e ave’ fina u curagiu de barrà e giřusie.

Inte su’ mentre e nivuře gianche

pussàe dau ventu

i l’atraversa u cielu,

meravegliuse, üna diferente da l’autra, a miřiae.

A lüna a e rescciàira da l’autu, a e tramüa in soni.

Ma vui dormì inta tana d’u dixianöveximu cian,

nu’ purré viéře”.

Antigu, sun imbriagau d’â vuxe ch’a sciorte
da’e tou buche candu i s’indröve cume verde campane
e i se cacia indarré e i se desgaglia.
A ca’a d’ê mei estae de figliö, a t’eira da veixin, ti u sai,
là int’u paise duve u sù u cöixe e i l’anivura l’aria e sinzare.
Cume alura, ancöi, in tou presensa priunifegu, marina, ma nu’ ciü
degnu, m’incredu, de l’impunente cunsegliu d’u tou sciàu.
Tü ti m’ài ditu pe’ u primu che a pecina agitassiun d’u mei cö
a nu’ l’eira che in mumentu d’u tou; ch’a m’eira in fundu
a tou lege arresegusa: esse spandüu e diferente e inseme fissu:
e desvöiame cuscì de tüta a rümenta, cume ti fai tü che ti sbati
insc’ê rive tra astrachi, areghe e sgröglie u zétu frasàu
d’u tou prefundu.