Dal 1932, la Cumpagnia d’i Ventemigliusi ha prodotto un’antologia di opere redatte da autori residenti nella Zona Intemelia, senza tener conto dei confini di Stato e di Lingua nazionale. Selezionata da Azaretti e Rostan, l’antologia denominata “A BARMA GRANDE” è stata edita in due tronconi temporali: sette numeri fino al 1939, poi altri sei numeri, dal 1961 al 1977. Riprendiamo l’attività, servendoci del web, per praticità e per indugi nell’opera di selezione. Per differenziarla da quelle, la abbiamo chiamata:
A Barma Granda
Antulugia Intemelia contemporanea
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
. Puesia .
Elide Garzo
Campurussin
|
FÖGURÀ Da tempu e gente i l’àn cantau l’amù pe’ a terra che da cüna a n’à serviu, là, duve tüti avemu u nostru niu, ina stissa de cö u l’arresta au sciü.
Chi parla de muntagne silenziuse, de valae fresche d’umbra e de pastüra, de marine tranchile, de cianüra, chi de grosse çitae indüstriuse.
Tüti i ne dixe ben d’u sou paise: e ciasse, e geixe, u vin, e garsunete, i munümenti, i artisti e biteghete au cö de l’omu i àn messu e raixe.
Duve avemu sufertu e vusciüu ben, cun l’anima d’inturnu se gardemu, l’è tütu nostru chelu che veghemu, de megliu, propiu, nu’ ghe pö esse ren.
Òn girau u mundu, on vistu nasce u su e carà a nöte scüra, eira lagiü; ma u ciü belu recantu ch’òn trövau l’è u mei paise, l’è duve sun nau.
L’ultima strofa di FÖGURÁ è stata riportata, con lettere metalliche allineate, lungo la ringhiera di protezione del marciapiede, a levante della strada provinciale che da Camporosso porta al Camposanto di San Peiru.
A BÜATTA A l’eira ina bambula rösa, caicün me l’avia regalà, pecina, ma tantu graziusa e i nu’ m’a lasciava toccà. N’aviva de autre, ma chela a mì a me piaxava de ciü; antiga, preziusa, severa, diversa da chele d’avù.
Dui denti a mustrava intu rie, a facia de persegu in sciü, de nastri e de veli vestia, i brassi a l’aissava sciü e giü. In veru figliö a pare sciava setà sciù taurin d’u salotu, e gambe e i zenugli a cegava, mì intantu ghe dava in bescötu.
In giurnu ghe vögliu giogà, cünařa, tegnira in po’ in brassu; in terra a m’è presta scapà; de tochi n’on ramassau in fasciu. Cun chele mie mae de pecina ben pocu a purrava dürà: cuscì delicà, cuscì fina ... ma de purçelana a l’è fa’ ! A vita a l’è cume a büatta che sogni e speranse a regala, pöi candu ti e çerchi i s’aciata lascéndute a buca in po’ amara ... |
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
Mario Saredi
Campurussin
|
NATÜRA Natüra, ti sèi a ciü forte ... nisciün te pö agagnà ... ti ài tropi amighi. U su, u vèntu, l’audù d’ê sciùre, u tébeu su d’a «prima» e u svöratà d’ê rùndure, i giöga pe’ tü. A càuda estàe despöglià, e u ricu autùnu ch’u fa’ scangià curù àe föglie, i fan ribota dopu u gran cun de rugli de mustu dusse ..
Natüra, ti sèi a ciü forte. Chi l’è che tègne aciatài i burdèli de l’invernu geràu ? L’è a cüverta de néve çita, çita e delicà. I corpi d’î marùsi contra i scögli, sechenù a nègia ch’a l’ascunde tüti e tüti, i fùrmini chi t’inurbisce, u tròn burdelùsu e u ciöve, i sun tòu surdàti. Ti sèi a ciü forte, natüra ... ti sèi a ciü forte ...
GEVA Geva, avanti u gran ti ghe sèi tu, ti sèi u barcùn de tuta a tèra. Geva, da tü a scangia aria, da tü a piglia u su. Geva, chi tè isse cun u magagliu, chi tè isse cun l’aràu, ti vèi a lüxe dopu in’anu e ti tè indroevi cande cioeve. Geva, tü ti sèi u crövilèitu pe’ lo che amu semenàu, duve tè se ve’ caicùn travaglia ancù. Geva, ti tè litéghi cun u gèrbu e ti tè scampi chi tè gire. Geva, tü ti stregni tüte e sbàrbure de e semènse chi sun nàe e se ciöve o cara a néve tü ti a tègni pe l’estàe.
A RAMÀ Tantu sciütu ... secu ... mai ina nivura ... sèmpre vèntu ... A campagna a ciàgne e lo’ che àmu semenàu ... möire.
Nu’ va’ rèn pregà tüti i santi ... Nu’ ciöve. Pöi, ina matìn, nu’ vèn mai dì ... e scì che l’ura a l’è già passà. Sciurtimu föra e veghemu tütu nivuru. «Oh Segnù ! Ch’a scie a vouta bona ?». Tüt’assème, in tròn ... pöi ina taca ... tante tache ... ina ramà !!!
E alura aissa a fàcia versu e nivure curù d’u ciùmbu, e in tu méntre che me bagnu tütu, sèntu munta sciü d’â tèrra e respiru cun piaixé ... Nu’ gh’è àiga d’audù ciü bona de lo’ che sèntu. A l’è ina ramà d’àiga bona pe’ mi ... pe’ tü ... pe’ a campagna ... pe’ tüti.
CIÀU Me digu da mì: cum’a l’è che sun chi. Megh’atrövu Sulu cume in can. Tüti i autri i l’àn d’arénte caicün pe’ dì, fa’ e redì couse növe, mai dite o sentie. Cuscì, lapisse, speglieti e in po’ de papé da brütà, pe’ diru a nesciün. Mu’u scrivu da mì, da pöi d’u puntu, legeron, me scialeròn. Se i legeran, i saveràn. Ma che belu. Ciàu. |
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
Renzo Villa
Musturàtu
|
U NOSTRU PARLÀ Passa u tempu, scangia a vita, scangia e gente int’a çità, ma pe’ e strade, int’e bitéghe e int’e ciàsse d’i paìsi senté ancù u nostru parlà.
L’è mil’àni ch’u se parla, l’é mil’àni e u nu’ vö möire; ma savé, fa’ bélu di’: u parlà u l’é cume in àrburu, cume in àrburu d’auriva che ti u tagli e ti u capùli, ma u ven turna ancù a burrì.
CUME SON Son cume ina butiglia de vin veciu, scurdà int’in cantu. Lascéme sta’, perché vurré purtàme d’in sa’ in là, inte ‘stu mundu che nu’ capisciu. A savagiàme m’astreburisciu. Chi int’u mei cantu ghe stàgu ben, fina che, in giurnu, me beverà Caicün, int’ina gurà sula.
INA PAROLA Ina parola che ti me dì, che mì te digu, carga de störia, fresca de vita, a l’è nasciüa mil’ani fa’, nu’ se sa’ cume a séce andà.
A l’è passà in buca ai veci cume ina taca d’aiga d’argentu inta scciümàira funda d’u tempu.
A l’è arrivà fina da nui perché a purtamu ancù ciü in la’, intu demàn d’i nostri ani pe’ tüti cheli ch’à da vegnì
Ina parola che mì te digu che ti me di’.
U RUSSIGNÖ In scia a çima de l’arcipréssu, auta ch’a toca ascaixi a lüna, pe’ chi ti canti, o russignö ? Forsci pe’ e sciure ch’i vön dorme e che a nöte de magiu a e cüna o pe’ arresponde a a tou cumpagna ch’a tè ciama d’inte l’urignö. Mì ‘sta nöte me ne stàgu chi, ascusu derré a ‘sta baràgna, a aspeità che ti t’avìsi de cantane üna inscì pe’ mì.
U VENTU - Perché ancöi sciùscia u ventu cuscì forte ? – - Co’ ti vöi, u ventu, sciusciàndu, u scangia l’aria au mundu. Ghe vö esse, de candu in candu ! - |
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
Andrea Capano
Ventemigliusu
|
SCIURTÌ, VUXE D’A LENGA MAIRE ANTIGA ... Sciurtì, vuxe d’a lenga maire antiga, d’inte ‘sa trüna unde ve ghe subàca u burdelu de l’ouru, de l’aradiu e d’u ràgliu furestu au cö de l’omu. E sciurichéve au su’, cume in scia ciàza u bulegà d’argentu d’a marina candu s’astràca a sciàbega. Ruglié paresche a l’aiga d’i valui ciü ascùsi, ch’a s’asvénta a scciümaira ch’a ne porta l’àrima d’a ferrügura e da pérsa. E de drente ae müraglie d’a çità se spantéghe inte l’òura ancura i béři d’i figliürami, inseme ae vuxe stanche ch’i giàscia ina preghéira, mai parésca au ziru früstu e növu d’a gran röa d’a vita che büvemu â catalàna.
PE’ SCRIVE D’Ê PUESÌE ... Pe’ scrive d’ê puesìe ch’i l’andesse aumancu catru sodi besügnereva sciorte d’inti versi ligai cun rima e tütu, e arrampegase sciù in sce d’ê müraglie de spegliu, spantegandu e parole a l’arrapa, vuxe buse (o büse ?). Ma percose ? Perché i dighe de tü, Andrìa, che ti scrivi int’ina lenga morta (oh cantu ascaixi morta !), che ti sei intrau intu ziru d’i pueti pueti ancöi.
Na’, nu’ ghe piteron. U can e a crava i l’aspeita intu stagiu; e nu’ se pö ciantà lì a vecia Çeglia (zùvena Çeglia: l’anà a paresce bona pe’ e pumate, e forsci insci pe’ l’üga ...) pe’ ciumbà inte caiche «antulugìa».
M’APIAIXEREVA M’apiaixereva möire versu avrì, int’ina bufà d’oura, candu i cara e pane d’in scè aurive. Purrereva andà ben inscì utubre, inte l’audù d’a vendegna e d’u mustu, cu’u regretu de nu’ purré atastà d’u vin de l’anu. Nu’ vurrereva mai möire d’avustu, intu mese d’u caudu e d’i tavai, cu’i cai asciamai e l’aiga a tache e cu’u crìu d’a nóitura i’nta nòte. In scangiu de prega pe’ mile cose, noma ‘sa chi ghe ciamu au Scignù-Diu: nu’ steme a lascià möire ‘inte l’avustu.
INA CA’ INTU BOSCU ... Ìna ca’ ìntu bòscu e paròle d’argéntu ìnta riàna, ìna fòura assunà da in garsùn caciavù-pescavù-lezivù ... E nìvure ? Nìnte. Pe’ ancöi, ma dumàn ? Ma tàixi: u s’assòna, luntàn, ciü luntàn.
DE ARBURI STENTI ARRENTE AU ÇEMETÉRIU De àrburi stenti arrénte au çemetériu, e lüxe e sodi e ouri d’e biteghe: Ventemiglia-pegögliu ch’a cianzüca, che pe’ agagnàghe a descieréva i morti. Unde avé subacàu chele müràglie cu’i veiri inçima e i orti cu’e scigögne ? E gùssi, e re’, e pařàmiti, e lampàre, e u ressàgliu de Bértu, i pei descausi d’i caciavùi de anghile, biéli longhi tütu u zìru de l’anu, e i ciarrabài, e magàgli, e serràchi, e dàgli, e müře, e garròsci, e sgavàudure, e chintagne ? L’audù de l’öriu, che numà l’anàstu d’in pueta-paisan, ciùcu intestau a restà vivu contra tütu u zögu, u descunùsce ancù frescu de rugliu, mìra, u ne scùrre fina in fundu au cö: nu’ s’u secruleréssimu d’indossu mancu se se fretéssimu cu’a bròssa e u savùn de Marséglia, àighe d’audù de ‘ste Françe da rie e parla-ingrese. L’àrima d’u defiçiu a s’è astacà in scià nostra ciü antiga, e nu’ gh’é ren ch’u pösce ciü scciapà i sou caineli. L’è a foura de l’auriva, ümera e açà, ch’a se ne rie de mì, de tü, de tüti, de Ventimiglia ch’a va’ barluciandu suta l’ùiru d’i sodi, d’i sou ràgli de paìse d’ê sciure (mai sciurae !), de àrburi sténti arrénte au çemetériu. |
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
Ottavio Allavena
Ventemigliusu
|
BELENDA Santa cume ina geixa granda, â lüxe d’u sù, Belenda bela. Dae barme, dae trüne, dae cabane i munta â festa, gente de ‘sti ani. Longhi cavegli e done, spantegai, garnìi d’ouri a l’oura d’a matin e sciure ai figliöi e rame de murta, d’auriva, d’auribaga. D’â sciorta i l’àn çernüu ‘na bima, i omi, de duze lüne e gianca, e i l’arrecampa e i s’arrecampa tüti, a strupe, versu a çima; alechìi cume sciami, stundunai da caicousa, caicün au cu’ survan. Ün ch’u cumanda a l’aiga, â terra, tremendu padrun d’i troi e d’u seren, ün ch’u l’açende u fögu benediu, arrente â pria duv’u gh’é assetau. In cursu forsci, o u Diu: Belen ! E sciame i cöixe a crava gianca, i fan festa, e gente, cu’u sou Diu. In Diu ch’u parla e u mustra chelu che triga au mundu, bon e marriu, ch’u l’apaixa tütu, omi e couse ! Forsci ina foura ch’a paresce vera, forsci Belen u l’à scangiau bandia; ma u gh’a lasciau caicousa, cun a pria, che l’àrima a gatiglia, cume l’aria ch’a bugia e çime ai pin !
PAISI DE PRIE Paisi de prie, rapi de cae burrie d’int’a roca, porteghi e carrugi, giairui de astreghi, che munta, lüstrai dai ciapui e da scarpe cu’i ciodi. Sciorte de figliöi asbigli cume belure, done cume lelure arrente ae sou couse, ae sou gente. Omi che nasce amörai in sce l’àvregu, aspressu pe’ ‘ste fasce e ‘ste cae cu’a curmegna de ruve. Paisi de pria, ma duve â seira i zuveni i caregna, int’a sciumbria d’in recantu e l’aria d’a marina a gatiglia a dona d’u veixin. Gente e baussi che int’e ure d’a matin u sù u l’imbrüca cume massi de sciure ! |
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
Rita Zanolla
Scarvencu
|
NEVA I arburi d’a valeira i cega e rame, i relouri i se cröve cian cianin suta in celu ch’u perde u sou curù e u se sbrügaglia int’ina purve gianca;
Ina fiřa de ventu, pöi, a destaca inte l’aria ina nivuřa de neva ... a l’ince i teiti, e crote, i balarin. Ina spipuřa a sgavàudura int’a ciassa.
Gh’è in repousu, ina paixe, int’u paise che nu’ se sente a ciü lengeira vuxe. Sulu logni, derrè a neva sbröglia, repìca e ure d’in çima au campanin.
ÇEMENTERIU DE VIGNA Passu int’e fasce ascaixi perse cume int’in çementeriu sensa sciure. Traglie de viu ch’i sciorte d’int’e sbùire: antighe foure suteràe dau tempu. E nisciün me conta ciü l’audù de l’üa maüra int’i fiřagni, ina taca d’aigaglia int’i sciarmenti, e purve de surfanu insc’i lerfi. Süù int’a camixa e int’i garosci. Int’a fascia survana gh’è in casùn: prie pe’ e müraglie derrucae e in teitu (catru cupi mezi ruti) e in cupu ch’u se versa int’in pussetu. E lì, int’e l’aiga marcia, marciu anch’elu, loche resta d’in scaìrö carau a buve, ina sciorba, ina rama de pin, de föglie morte int’u mei cementeriu sensa sciure sensa lümin sensa ciantu. Çementeriu de vigna int’i ruvei. E muntu e caru ‘ste fasce ingerì giasciandu i mei regordi cume pan, spegliandume drente ae mei raixe, çercandu face amighe int’i maixei. Ma int’u mei cementeriu sensa sciure, urtimu ren, sulu ina sgùrbia au sù. |
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
Pierina Giauna
Ventemigliusu
|
VIXIUN Zira ina nivura gianca surva a scciùmaira ... In sce a giaira e bùgaréire i sciarata. I sun arrivae de bonura cu’a corba inscia testa e a mandriglià suta au brassu. Ciatesandu intra ele e bügaréire inzenugliae i lava int’a scciümaira: da ina man u savun da l’autra u batùresu, i l’insavuna, i freta e i sbate a bügà; l’aiga ciaira e zerà a scurre barbutandu e a currente pe’ scherniu a ghe porta via luntan a giancheria ch’i descioura intantu ch’i a sgassa. In sce a giaira pöi e bügaréire i stende drapi e lensöi che puntelai cu’e prie i se stira e i se sciüga au sù.
SCIENSA Ciairu, scüru. Muntagne lüminuse, surchi, valate strade e camin.
Tütu bala, tütu zira, lampeza.
In paisagiu d’a Lüna cuřù d’arena, bèlu da ve’.
E a l’è numà in’ecugrafia â spala drita !
CUME MARIUNETE Sciumbrie ramenghe bagnae d’aigaglia i bala inta negia, ingögliae d’â nöte.
Cume mariunete, tegninduse pe’ man, i se scurata cu’u giurnu inseme ae parpagliöre.
I nu’ u san che l’é za duman ! |
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
Maria Muratore
ventemigliusu
|
L’ARIMA Ciü d’a brixurina ch’a l’abrassa a Terra, e d’u cařà d’u Su ch’u la tenze de rösa, u tou regordu u l’é in arbezà ch’u nu’ cunusce a fin, cuřù de foura i töi ögli.
A müxica ch’a sciorte d’â riana, e cun u cantu d’ê çigaře, a se mésccia int’a natüra, a parla au mei cö. Suta ‘stu celu ch’u paresce in cadru i penscieiri i vöřa.
O duçe paixe, ti m’imbrüchi int’in lensö de lin giancu. Int’u silençiu a tou àrima a me parla.
A SCIGÖGNA Ina vòta a scigögna a vöràva cuntenta. I növe mesi i l’éira passai e, precisa cume in relöriu, a partiva dau paise dê fòure, passandu pe’ munti e mà, pe’ arrivà unde a l’éira aspeità. A fàva cařà, cun garibu, in fagotin cun in belu pecin. Caiche vòta, stanca, a strenzéva u bécu, nun purréndu i denti, pe’portà, au postu stabiliu, dui bessui o bineli cuntenti. Da in po’ de tempu in sa’, a cosa a l’è scangià. Se u fagotin u nu’ l’è vusciüu, basta ina ciapeléta e tütu se ne và, e a scigögna a resta ciacrinà. Avu’, a vöřa cu’ in po’ de baticö, a zira, a zira pe’ truvà in postu unde a séce aspeità, e ina cubia ch’a ghe dighe: “ben arrivà !”.
VERSU U MA' D’â bunda d’a scciümàira, in ràtu anugliàu u sta’ a mirà a rüménta, ch’a và versu u ma'. L’àiga a pàssa lenta, silençiusa, a nu’ se alumenta, a parésce agrüà da tanta purcarìa.
Int’e l’àiga gh’è de tütu, tòchi de legnu ch’i fan a gara cun càne zùvene e inesperte. Spòrte de plastica ch’i nàvega indistürbàe, butéglie e papéi ch’i se fan portà. Tütu và versu u ma'. |
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
Roberto Rovelli
Murturàtu
|
MORGAN Aiéiri, au son d’a mei vuxe, cianin, ti ai bugiàu a testa e, acucià, rantegàndu a fatiga, ti m’ài miràu, cu’i ögli stanchi, cume pe’ dime int’in sciau: - Se ti me vöi bén, lasciame andà ... – Alura, cianzendu amagunàu, òn acapiu ch’a tòu ura a l’è arrivà !
Ancöi, mi te stagu çercàndu, ma nu’ te arresciu a truvà; nécu, te ciamu sutuvuxe, ma ti nu’ vegni scurratàndu. Me pa’ d’avéte sentiu baunà ... ma l’è numà u mei poveru cö, ch’u nu’ pö agaràsse a l’idea che, urmai, ti te ne sei andà.
Dumàn, u silençiu d’a tòu cùcia, vöia, parésciüa int’in cantu, int’a sciumbria, u serà rutu numà dau lampu d’u mei ciantu ...
CHISSA' Mirate ben in ziru, mei veciu amigu, inscì se ‘sta vixun a te strénze u cö e a te ciacrina ... Int’a fascia avù gerba, u ruvéu u l’à robàu â rösa a sòu spina; insci’â cola sgruttusa, a tràglia d’u viu a l’è secà int’u fiřagnu. Urmai, u sařìn d’a marina u nu’ se messcia ciü cu’u prufümu d’a sciùra e a geva düra, pe’ mil’ani trebülà cun fatiga, a l’à vistu a càussa d’auřiva strepà d’â raìxa. Inte l’òura gestrusa d’u lampecan, parole antighe, spantegàe int’i recanti d’u tempu, i nu’ se scurre ciü int’i carrùgi avù desgarnì. Ancöi, fra e prie d’i maixéi derrucài, parole fureste i l’àn cumençàu a burrì, levàndu u ventu â veřa d’u nostru parlà. Cuscì, candu l’unda a sbrila inte l’argentu d’a lüna, sciügate e làgrime, o poveru Bacì, percose ciàgne, urmai, u nu’ serve ciü a ren. E candu a çima d’a cola a scagliéza inte l’òuru d’u sù, u l’è ura de piglià andiu pe’ u camìn de l’avegnì ... e pöi chissà, dùve u destìn u te stirassa dumàn ...
ASPEITAME NINÌ T’on aspeità au ciairu de lüna, pe’ susciunàte parole d’amù, la duve l’unda a baixàva l’arena.
Ti m’ai çercàu int’a sciumbria d’a pinéa, fra e mùrte e i pin sgarufài dau véntu, cu’u cö ìnsciu d’ardù e de pasciùn.
Se semu truvài, a l’ura d’u lampecàn, abrassài insc’î scögli, lagiü dau Canùn, miràndu u celu sanghenà int’a marina.
Cum’eirimu zùveni alù; t’arregòrdi Ninì ? Cantu tempu u l’è urmai passàu ? Cante nöte adurmie aprövu au dì e cante arbe già adesciàe dau sù amu contàu, pe’ graçia d’u Scignù ?
E pöi, in giurnu fréidu, ti te ne sei andà. Ascundendu int’in faturisu l’ürtimu sciau, ti m’ai lasciàu strapersu e amagunàu. Cuscì, cu’in vöiu ch’ê làgrime i nu’ pön incì, çércu cunfòrtu int’i brassi d’u passau.
Ma ancöi l’unda a l’astràca numà àřeghe morte; avura u véntu u tàixe, fra e mùrte e i pin; e urmai, insc’î scögli, lagiü dau Canùn … i nostri scögli … nu’ gh’è arrestàu ciü nisciün. Aspeitame Ninì, che sun già pe’ camìn !
U ÇERCELU Cavàndu ina fàscia cu’u màgagliu, Bacì u se sente scciupàu d’â fatiga: schina céga, struscià dau travàgliu, franéla unta, inaixà de süù, ögli stanchi, anegiài dau cařù. Ansciàndu, u s’arremba a in maixé, çercàndu in cantùn de sciumbria pe’ assustàsse, in stissìn, dau sù ch’u ghe brüxa a pele arsaglià.
Passa in figliö, scurrendu in çercelu: cavégli süài, desberì dau véntu, ögli asbigli, pigliài dau mumentu. Strépàndu cu’in sghigiu a pàixe d’inturnu, u rumpe, burdélusu, u silençiu d’u giurnu. U çercelu u gira, u sàuta, u barlucia, pussàu pe’ u senté int’ina cursa spedìa, adesciàndu regòrdi adurmì int’a memòria.
Cu’in mézu faturisu ascàixi genàu, Bacì u s’arregòrda d’in tempu luntàn, d’in’autra vita, scurdà int’u passàu, d’in autru figliö, scurrendu in çercelu. Sciügànduse a fàcia int’in mandrìgliu de péssa, u l’ascunde ina làgrima paresciüa d’aciatùn. Cu’in sciau penùsu, u l’aissa u màgagliu, sentendu u brüxù d’ê vescighe scciupàe e d’i cali ch’i gh’inciaga e parme d’ê mae. U stregne i denti… u l’è turna in figliö cu’i i cavégli süài, desberì dau véntu, ch’u sghige burdélusu, scurrendu in çercelu ... int’in’ürtima cursa ... ancù pe’ in mumentu ... |
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
Gaspare Caramello
ventemigliusu
|
U Margun u nu’ l’à ciü de ca’ Decìsu, u svuratéza, autu int’u çé, u giàncu margùn. U remàrca, cun ciacrìn, a Pria Margunària, assubacà.
Sfiancàu, u cria u duřù d’ina terra bela ma seca, carestiùsa, adulurà, demarcà, prufità.
U remarca ina füra de arime sperdüe, ch’i sgavita pe’ ‘sti camin, çercàndu insensàe raixùn a menàgi desperseverài, trassài int’u savù d’â sa’. |
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
. Literatüra - prosa .
CARATERE LIGÜRE
Valecrösin
Luigin BIAMONTI
U Creatù, ina vota ch’u l’àva imparau maisciben a impastà l’omu inte l’Eden, u s’è messu a zirà pe’ u mundu, cun l’intenziun de méte sciü e diferense de caràtere, inte varie regiun d’u pianeta.
Maniman, u l’impastava de bèli omi, cu’a tèrra d’u postu, cuscì da fàghe piglià l’imprunta d’i pàisi, duve ‘sti omi i l’avereva duvüu pöi vìvighe.
Caicun u gh’arriesciva in po’ ciü autu, caicun’autru in po’ ciü pecin; caicun strigliu e autri in po’ ciü in purpa, ma i s’adatàva maisciben au territoriu, vistu che l’Artista u l’u saveva cos’u se fàva.
Infin, u lè vegnüu in Ligüria, e u s’è daitu da fa’ pe’ creà u prutotipu d’u Ligüre, impastanduřu cun u sgrùtu de üna d’ê nostre valàde.
U gh’è arriescìu maisciben: autu giüstu, rubüstu cum’u l’andava; cu’i lineamenti in po’ marcai ma simpatici; e mae larghe e za’ cine de càli, e cu’a pele za’ cöta dau su’.
Sudisfau, u l’à decisu de sciusciàghe inscìa facia, cum’u fàva Elu, pe’ daghe a vita, ... ma u sou sciàu u nu’ l’àva ancu’ avüu u tempu de fa’ efétu, che u Ligüre, belu ch’u fusse acurregau, u gh’à criàu cun aria adanà: «Co’ ti ghe fai inscia mia tèrra ?!»
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
A PENITÈNSA
Campurussin
Mario SAREDI d’ê Funtane
‘Sti ani, ai primi d’avustu, inte tüte e famiglie nu’ se fàva àutru che parlà d’u giurnu çinche, ch’u l’èira u giurnu d’a Madona d’a Néve, ch’a se festava in Ciàixe.
I se metàva d’acòrdiu due o tre famiglie pe’ purtà da mangià e da beve, cuscì da passa ina giurnà tüti insème, in campagna. Chi purtava u cunigliu, chi i övi düri, sciùre céne, turtèlu de süca, pisciadèla, pumate pe’ u cundiùn e ina ramà de fiaschi de vìn d’ê Funtane o d’î Brùneti.
Ina sèira, inte l’ustarìa de Nucetu de Bacè, i se ghe sun atruvài Manuè u cardelìn, Lurensìn de Cassögna, Bacì Pistùn, Angeřìn ditu u mèigu e Bastianìn d’ê campagnàte, cun caiche gotu de vìn inta pèle, tantu che andava a chi ne cuntàva de ciü grosse.
Angeřìn u cuntàva de Marieta de Gantìn, pe’ loche u l’avìva sentìu di’ che au giurnu d’a Madona a seria andà in Ciàixe descàussa pe’ in vutu ch’a l’avìa fàu. Lurensìn de Cassögna u s’è messu a di’:
«Tü, ti ài pocu da piglià in giru i àutri; ti duverìsci andàghe aiscì tü descàussu, ma caminèndu insci ruvèi, pe’ purgà tütu lòche ti fai passà a chela povera dona de ta’ mugliè candu ti t’arrecàmpi a ca’ ciùcu !».
A sente cuscì, Angeřìn u s’è sentìu ufésu, pe’ lòche se elu u l’èira ün de cheli chi menava in po’ e màe, i àutri i nu’ l’avìa rèn da di’, pe lòche i nu’ l’èira farina da fa’ ostie mancu eli.
Rièndu e schersèndu, i l’àn decisu aiscì eli de fa’ ina penitènsa. Besögnàva çercà de fa’ ina penitènsa nu’ tropu crüa, u dixe Angeřìn e de nu’ fasse rie derrè dàe gènte.
L’è alùra che Bacì Pistùn u l’à cunsegliàu de andà da Campurussu fina in Ciàixe metènduse ina manà de ceixi sechi inti scarpùi. E pe’ chela sèira, tütu d’acòrdiu, i se ne sùn andai, ciacün a ca’ sua, a dorme.
Au matìn d’u giurnu çinche, de bunùra, i se sùn atruvài tüti in Ciassa Növa cun cavàgni e mandrigliàe céne de mangià e fiaschi de vìn. I se sùn inandiai pe’ u camìn de Ciàixe caminèndu in po’ tüti garùmbi pe’ via d’i ceixi ch’i l’avìa inte scarpe.
Manuè, Bacì, Lurensìn e Bastianìn, dopu in po’ de muntà, i caminàva in po’ storti ma i nu’ se lùmentàva ciü, pe’ contra, Angeřìn, ch’u l’èira ciü de çèntu chilòi, u cumensàva a stòrsise dàu duřù.
I nosci amighi i ghe fàva curàgiu cun u fiascu, dighèndughe de nu’ fa’ ciü de lèndie, tantu ciü che, nu’ purrèndu caminà tropu spedìu, i sèira fai aciapà dàe gènte ch’i cumensàva a in’andiàsse vèrsu Ciàixe.
Bacì u l’avìva a müra càrrega de tüte e pruvìste e, atachèndusseghe â cua, u se fava tirà, caminèndu ciü spedìu e fèndu menu fatìga.
Tüt’assème Angeřìn u s’è messu a crià che elu ciütòstu u se gh’andava descàussu cume Marieta de Gantìn e giàstemèndu, u l’avìva decisu de levasse i scarpùi pe lòche i ceixi, ancu’ bèli rùndi, i ghe fàva sanghenà i pèi.
Alùra u rèstu d’a cumpagnìa, cugliunènduřu pe’ lòche u nu’ savìva supurtà u duřù, e incurpànduřu ch’u nu’ l’èira bon, elu sulu, a mantègne a prumessa, i sùn arescìi a fàřu resìste.
Veixìn a ina capeléta d’a Madona i nosci amighi i cunsulàva Angeřìn dièndughe che tüti inseme i sòi pecài u l’avìva imprumessu de pürgàři cun i ceixi inte scarpe e u duvàva purtàři fina d’â gèixa.
Intu méntre ch’i s’arrepousàva, tüta l’àutra gènte a ghe passava davanti e a dava da ménte a ‘si çinche che, pe’ tantu ch’i l’avesse fàu d’aciatùn pe’ nu’ fasse acòrge ch’i fàva ina penitènsa, a vuixe a s’èira spantegà aiscì pe’ via de tüte e lèndie che avìva fàu Angeřìn, tantu che s’èira fàu ina cùa de gènte chi l’aspèitàva de ve’ chi l’èira u primu a cède.
Amancàva pocu a mèggiudì, candu i nosci amighi i sùn arrivài d’â gèixa, e Angeřìn u s’è alairàu in tèrra tütu süàu, dighèndu:
- «Poveri mèi pèi, nu’ ne pösciu ciü !».
Bacì, Lurensìn, Manuè e Bastianìn i nu’ ghe l’àn ciü fa’ a sta’ sènsa rie, veghèndu che d’inti scarpùi de Angeřìn sciurtiva i ceixi ancù bèli rundi. L’è alura che i nosci amighi i se sun levài i scarpùi e i l’an tirau föra i pèi tüti cèi de pasteta.
Besögna di’ che èli i ceixi i se ghe l’avìva messi inti scarpùi, ma prima i l’avìa fai buglie ! Candu Angeřìn u s’è acortu de èsse stàu pigliàu in giru a ‘sa manèira, tütu lòche gh’è acapitàu àe mae u ghe l’à tiràu derrè, e tüta a gènte a se spetassàva dàu rie.
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
A TUMBULA MURTURATA
Murturatu
Roberto Rovelli
“D’estae, â dumenega dopu u Vespru, candu, au cařà d’u sù, a lüxe a se cumensava a tenze d’in veřu douràu e l’ària a s’apàixava aspeitandu a frescüra d’a séira, e dòne e i figliöi i s’arrecampava int’u cantu d’a ciassa, da veixìn au purtà d’a géixa, assetànduse sciü i scarin de màrmaru de l’intràta, sciü a müraglieta de çimen e, i ciü zùveni, fina pe’ terra, sciü l’àstregu.
Int’u mézu, cume ina cióssa, Carulina a vendeva e cartele d’a tumbula: - Çinche lire l’üna; sei pe’ vinti lire. Alé, andamu; nu’ vurré mia che v’ê regale ? - a criàva cu’a sòu vuxe ròuca e cumpagnà da in ghignu che nu’ se saveva mai s’a l’eira seria o s’a te cugliunava.
Pe’ marcà i numeri sciü e cartele, Valentina a l’àva delòngu, int’a staca d’in scaussà negru, manae de faixöi sechi o de pumeli e Madama Vila, remescciandu int’ina sporta de pàglia, a l’arrecampava inscì de cunchigliete, che nisciün u savéva da dùve i vegnesse, perché ela â marina a nu’ gh’eira mai cařà e pöi, a mar parà, pe’ terra càiche scaglia a se trüvava.
I veci, int’ina nivura de füme de tuscai e tagliu fin, i fümava tranchili, ciaciarandu assetai suta â platana, damentre ch’i figliöi ciü pecìn i se scuratava pe’ a ciassa, sghigendu cuntènti.
Candu tüti i l’eira lesti, cun cartele, manae de faixöi, cunchiglie, scaglie o pumeli che fusse, Olga a cumensava a secrulà u sacùn cin de tochi de tapi de nata, marcai cui nümeri.
- Shhhh … che l’è ura de cumensà ! - a mungugnava cu’ ina vuxe méza ciacrinà, – e ancöi ninte ambi, terni o che sece, numà a tumbula cun tüta a cartela cina; capiu ? -
- Sci, sci; capiu … descciùlate ! - a biscava Rosa a Tuscana ch’a l’ava delòngu spréscia.
- Dunca … chinze, trentadui, ötantan … na’ … sciüsciantötu; trentasete … u preve. Çincantün, çincantacatru, seze … u cü. Vinticatru, çinche, dissete … a scarogna … -
- Olga, mesccia bèn ‘sti nümeri; ... nu’ ti me n’ài daitu ancu’ ün bon ! Autru che scarogna … - a cianzücava Francesca.
- Ve l’òn ditu tante vòute che Carulina ... a i da’ mégliu i nümeri … - Fiurina de Sciarlo a ghe respondeva rienduse.
- Setantasete … e gambe d’ê done. Çincanta-çinche, sciü e giü … sciüsciantanöve. Dui, caranta … u diavu u t’aganta. Vintisei, dixötu, carantaçinche, treze … portafurtüna. Növe … - e, da logni, int’in coru: - … ina parà de merda a te cröve ! -
- Vui ste’ çiti, che sé pézu d’i figliöi ! Ma te pa’ … veci maralevai …- Olga a s’alumentàva, - e pöi i dixe … mah … e va’ bèn, co’ ti ghe vöi fa’; alura:… duze, trentatrei … i ani de Cristu. Sciüscianta, vintün … dòna patanüa. Setantacatru, sei … a Befana. Ötantatrei, ün, vintötu … i tetìn. Ötantaçinche … e àrime d’u Pürgatoriu. Trentötu … -
- Alé, Olga; daghe che me manca numà in nümeru, andamu … - Viturina a l’inscisteva cun ren de pasciensa.
- Carantötu … u mortu ch’u parla. Ötantün, carantacatru, sciüsciantasei … e zitele. Setantadui, çincantadui … a mamà. Carantasei … -
- Eh ? ... Olga, loche ti ai ditu … carantatrei ? - a perpetua, surda cume ina campana, a dumandava tüta invexendà.
- Na’! Ca-ran-ta-se-i … ca-ran-ta-se-i … ca-ran-ta-se-i ... - e dòne, secrulàndu a testa, tüte inséme, i beřàva, cume int’in nénaru, versu e aureglie atapae d’a perpetua.
E ela, segnanduse: - Oh ! Carantasei ? ... E va bèn, … alura … Tumbula ! -
I VECI D’Â MURTURA
Murturatu
Roberto Rovelli
Zirundàndu a brétiu pe’ i carrùgi vöi, ancöi prövu numà u sentù d’in silençiu sutürnu che, int’a sciumbria d’ê prie cüverte da bulae de sfagnu, u çerca d’ascundise d’â lüxe d’u giurnu.
In lengéiru audù de stecadò, auribaga e rumanin u se mesccia int’in’òura gestrusa che, svöratandu sciü i maixei, i pórteghi e i scařin, a paresce ch’a l’adescie i regòrdi d’ê vecie àrime ch’i l’eira u cö, l’arén, a sustànsa d’u paìse.
Assetàu suta â platana int’a ciassa d’a géixa, Bacì de Caglié, in ometu pecìn, u se vantava cun urgögliu d’avè bevüu pe’ cuscì de vin da fà galezà u Rex int’ina marina de “russese d’ê Rugliae”, a sòu vigna suta a Belenda, che pe’ arrivaghe besögnava fà d’ê bèle süae.
U vecietu Segù, göbu cume in ganciu, pe’ pùira ch’i ghe robàsse i mescemìn maüri, suvénte u s’acurgava sciü in léitu de strasse, suta a l’arburu davanti â sòu ca’, pe’ purré vé se alantù càiche pelandrun despéitusu u se fusse arrampegàu sciü e rame a robà.
Assetàu au sù, fra e vecie cae de pria lafö ai Cacciairui, Fransé u Brüxa, cu’u paltò bötau insc’ê spale fina d’estae, u contava fòure de veci amùi, a chi û stesse a sente, cu’a sòu còcina lénta e i denti d’òuru ch’i scagliezàva int’in faturisu lüxente.
Candu u scuntrava caicün pe’ u camìn, Armandu “u Borniu” u l’eira de següru u primu a salüà, ciamàndu tüti pe’ nome, cume s’u ghe viesse e u s’avisava fina d’i figliöi despéitusi che, vienduřu muntà cu’u sòu bastùn giancu, de vòute i s’ascundéva int’in cantun d’in carrùgiu o int’in purtà.
Delòngu vestiu cun strasse sgarrae, unte e repessae, ch’i nu’ l’àva vistu ina bügà pe’ ina ramà d’ani, Bacì de Badalücu, mugugnandu, u fàva u minestrun cundiu cu’in tocu de pevereta e d’u brussu bèn cagliau, sciüsciandu int’a bràixa de légne d’u fögairun int’in cantu d’a cuxina, in fundu negru dau fümu, intantu ch’u giastemava ch’i rati i gh’àva rusigliau in carcagnu.
Ma i sun numà d’i veci regòrdi mařinconici , stèrburi cume l’aiga d’ina lona. Ancöi int’u paìse u nu’ gh’è restau ascaixi ciü nisciün, numà in veřu de silençiu ch’u l’avirüpa tütu: e prie, i maixei, i carrùgi, e cae, ciache cantun, fina a géixa e u campanìn.
Pe’ cuscì d’i ciü zùveni, ciancianìn, i se ne sun andài e i veci d’A Murtura, ün pe’ ün i sun tüti lafö, suta ai pin, bèn repousài, a godese a vista ciü bèla che ghe sece, da Burdighea a Mentun !
murturàtu
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
FESTE DUSSAIGHINE
Dussaighin
Giovanni Girardi
Ma de sùperstissiùn i n’avia tònte; presempiu: còndu muiria ün ch’u nu’ l’avia vusciüu cunfessòsse prima, a gente, a noite, i stòva çiti, aciatòi, cun e aurèglie issòe, perché, a ün certu mumèntu, se sentia u Diòvu arivò, sciü pe’ e scòre: u muntòva stirassòndu, cun ün gròn burdelu, ün mügliu de caène, de gònci, de luchèti, de ciòvi, tütu so’ pe’ incatenò l’anima d’u mortu e purtòssera a l’Infernu !
Mi crèu che aiscì ‘ste süperstissiùn cuscì méschine e ne fòn capì che, intru sou fundu, a religiùn i a sentia sempre, fia tropu, perché a süperstissiùn a nu’ ghe duveria esse. Chi i ghe stòva cumu int’ün pürgatoriu; de delò i s’aspaitòva u Paradisu; e alura i l’era religiusi sempre. De feste au Segnù e â Madona e ai Sònti i ghe ne fòva tütu l’ònu. A megiagùstu l’Assunta; l’indemòn San Raucu; l’indemòn ancù u San Rauchin de fèmene; pòi San Bastión, San Grigöu, San Rumón, a Madona da Neve, a Duluròta; ogni quinze di’ arivòva ün sòntu impurtónte. Ghe n’era de grònde - digu de ‘ste feste - e de pècine. San Grigöu, presempiu, l’é lasciü, che u vegòmu ben d’ine Morghe, versu a lerca; l’é pecin ma bélu; l’era bélu còndu se ghe andòva a fòghe festa: i ghe cantòva a méssa, prònsu da ün e da l’òutru; a bònda a sunòva ün paucu; a saira tüti a cò. Aù, nu’ se ghe fò ciü ren. San Rumòn i nu’ sòn mòncu ciü unde l’é. A Madona da Neve a se fòva l’estòe, lasciü inscià cresta da culina, ma a nu’ l’era - mòi ! - üna festa alegra: chèli de Campuruzzu i digòva che ‘sta Madona lì l’é a sua; fia i due prevosci i se rüzòva; au mumèntu da prescisciùn, dopu megiudì, aiscì perché tüti i l’avia bevüu ün paucu, ghe scapòva de bòte e de legnòe.
Li’, aù, nu’ se ghe fò ciü ren. E cuscì San Raucu; còra tütu giü. San Bastión l’é li’, ma de cheli beli uffizi i nu’ ghe ne cònta ciü. Resta numò a Duluròta e Megiagustu.
A Dulurota a ven a tèrsa dumenega de Setembre; lasciü ghe üna giaixeta, pecina, ma a mi’ a me piòixe tòntu, forsci perché u sou campanin, ün paucu rutundu inscià sima, l’a disegnòu mei pòire, u Pa’ Ti. Alura se ghe fòva üna festa grossa, de ötu di’ !
Pe’ ‘ste campògne e còe e s’encia de gente; i purtòva lasciù tütu so’ che serve pe’ fò’ üna festa grònda: u di’ da festa pe’ ognüna de ‘ste còe gh’era aumènu trenta persune: taiarin, pulòstri, levre, dussi, e vin bon a vuluntò. Intra giaixa i cantòva a méssa de Perosi ! Dopu megiudì, a prescisciùn; pöi müxica, cònti, bòli pe’ tüta a noite; a gente a restòva li’: i durmia inte fenaire, inte stòle, suta ae tende: l’impurtònte l’era de essighe, e de fò festa: ötu di’; pöi bòsta. I ghe tegnia tòntu che u Mariòu - tü ti l’òi cunusciüu ben - u digòva ai sou: - Còndu mòiru, se l’è veixin â Duluròta, ancòi l’interru, ... e l’indemón tüti â Duluròta; ve u comòndu ! - Aù ? Aù, se ghe munta au matin cun e mòchine, perché i gh’òn fòu a stròda asfaltò, e i còra sübitu â saira stessa. Lasciù de gente l’indemón nu’ ti ghe ne veghi mòncu ün còn, ren ! A festa grònda pe’ da bon l’era Megiagustu: bònde, luminòire, bòli, prescisciùn, prònsi, gòre de balùn au pùgnu, föghi d’artifiziu: i omi i bevòva a tüta forcia; a sàira i nu’ savia ciü loche di’ e loche fò: e alura i se picòva, fin che arivòva i carabinei. A festa a duròva ötu di’ aiscì èla; tüti i mangiòva e michète, che e fèmene i e fòva sulu pe Megiagustu; aù, ghe n’é tütu l’ònu, e nu’ l’é ciü festa; muntòva d’i furesti da Ventemiglia, da Munegu, da Nissa, fia da Parigi, unde gh’era sempre de Dussaighin. Megiagustu nesciün dussaighin s’u vuria perde; vui aiscì eri tüti chi’; üna sciorta: vosciu pòire, voscia mòire, che l’era üna bela fèmena. ‘Sta festa de Megiagustu a fòmu ancù, ma a mi’ me piaixia de ciü chela d’üna vauta; aù i munta tònti cun e mòchine; i fòn üna cunfuxiùn grònda; i resta sulu pe’ ve’ l’incendiu d’u Casté e i fóghi in scià ruvòira; poi via, e chi s’è vistu s’è vistu; de gòre de bòce, e d’u balùn, nu’ se ne fò ciü; â Madona, oramai, chi gh’abòda ciü ? A pòssa pe’ ‘ste stròde, e a vò ancù ben s’i tòixe ün menütu còndu a pòssa; nu’ gh’é ciü de devussiùn; nu’ tè pò mòncu che scìe a festa d’a Madona !
A PENDUŘA
Giovanni Girardi
Bacì de Laite u stava propiu au nostru cunfin cui Françesi; se pö di’ che i sciti i se tucava cu’i gùmei. Mancu a diřu u l’èira in Viale: de cheli tempi là de Viali ghe n’éira dapertütu in po’.
Bacì u l’aveva ina gran bela vigna a Piematùn: inte fasce mezane ina trentena d’arburi d’aurive; ciü in bassu ghe fàva d’ê articioche grosse cume còuri, però tènere cume u bürru; e sou gagline e l’àva de cosce da fa’ vegnì l’invidia ae balerine d’u Casinò; ma a cosa ciü straurdinaria u l’èira u fìgu, lasciü insci’a çima: ina nìvuřa verda, cuscì granda che i marinai i s’afermava inta marina pe’ miràřu e di’, tüte e vote: «Ma che bèlu ‘stu fìgu ! Chissà de chi u l’è ?»
Za ! u l’èira de Baci de Laite: e chi purrereva avéne in’autru meiximu a ‘stu lì ? In bèlu giurnu Bacì u cara a Ventemiglia; u descarréga e verdüre e a früta; e belu cuntentu. u se mete d’i bèli sodi inta staca. Alura, u va da Edemundu Biamunti, u relörià; u tira föra da in sachétu ina culana d’ouru: «Sciù Biamunti, ch’u me scüse, ma ... mì vurrereva savè se cu’ ‘sta culana chi ‘se ghe ne pö taglià due; savé, gh’òn due garsunete, Tunieta e Segundina; ‘sta Prima, a San Giuani, i faràn a cumeniun; se a culana gh’a dagu a üna e a l’autra nu’, chi l’è che e sente ?
E su’ maire ?! ... Dunca, de üna besögnereva faghene sciorte due ... » Biamunti u se mete a culana inscia man larga, esperta: u a fa’ balà in po’, pöi, cui lerfi in po’ storti, u ghe dixe: «Cume òuru, u l’è de chelu bon, d’ina vota, e nu’ cume avura, che ne zira tantu d’òuru de Nissa, ch’u nu’ va’ mancu ina stissa ... Però, cume lunghessa nu’ ghe semu, nu’ pösciu faghene sciorte due ... Me dié che e garsune e sun pecine e i l’àn u colu d’in pulin ? Aspeité in pa’ d’ani e u viré inscì vui che e garsune e cresce tütu d’in corpu; cui figliöi besögna pensà sempre au dumàn e au dopuduman !».
«E cuscì, nu’ gh’è propiu ninte da fa’ ?» «M’adespiaixe, ma due culane i nu’ ghe ven, na; ... però, ecu, però ... giréve in po’ darre, Bacì: miré in po’ ‘sta bela fiřa de pènduře che gh’è lì: diéme vui se chela ch’a l’è intu mesu a nu’ l’è ina belessa ! Ve vegu incantau vui inscì. Eben: mì me tegnu a culana e vui ve carreghé insciu càrru a pènduřa, ‘sta lì de mezu, che a l’è a ciü bela de tüte ... V’i fegürè vui i crî de fèsta d’ê garsune ? Pe’ tüta Laite nu’ se parlerà d’autru pe’ in bèlu pò ...
Ina pènduřa cuscì, v’u digu mì, i nu’ ghe l’àn mancu i Nutari, mancu u Bavusu, u veciu, bèlu migliunariu cum’u l’è. Avura ve fassu acapì che rassa de meraveglia a l’è ‘sta cosa chi: avanti de tütu, a pènduřa i l’àn frabicà a Parigi: vié ch’u gh’è scritu chì, propiu in françese. Pe’ a furma, mireřà ben: a paresce in po’ ina scignura françese, ma de chele !
Ecu: chì, a l’autessa d’a vita, a s’aslarga in po’ cume s’a l’avesse u de darré che u se fésse in po’ rundu; e nostre done, quandu u darré u se gh’aslarga in po’, i fan fina pena: ‘sta chì nu’: a manten l’elegansa e a finessa. Andandu zü, a rouba a s’aslarga fina ai péi, cume s’a fusse pe’ anda’ a balà. Ecu vié, a Parigi i l’àn d’u bon güstu, sempre ...
Me dumandé cum’a funsiuna ? A l’è a cosa ciü facile d’u mundu. Écu: cu’ ‘sta ciavéta chì, ciàche tréi o catru giurni, a se infìřa chì, duve gh’è ‘stu sgarbu rundu; duvé zirà cianìn, sempre cianìn, fina au puntu che sentì düru; a meixima cosa duvé fàřa inte ‘stu sgarbu chì de fiancu: e a pènduřa a l’è carregà. Se ghe da’ in cořpétu chi, au pénduřu, e nu’ serve nintautru.
Però besögna métiřa drita ben, che u pavimentu u sece lisciu; se gh’è suta in cadrélu aissau, a sta’ storta e a nu’ camina ben. Bon ! Candu a sona, a paresce u campanin d’ê Grimaude vecie; mì l’òn mirà de drente: gh’è ina campana, zirà de sutasurva, larga cume in piatu da menestra, e lì ghe pica in marteletu, grossu cume ina nuxe; pe’ in po’ de giurni, â nöte a ve farà ressautà, ma pöi ghe faré l’abitüdine e nu’ a sentiré ciü.
E avura, diéme in po’. Bacì: ve l’averassi imaginàu, stanöte, de purtave a ca’ ‘sta bela cosa chi ? Ma écu che me vèn un’idea, cuscì, sensa avéghe pensàu prima. Bacì, tucamu ben ben ‘ste ciavi de fèrru; écu: in giurnu, u ciü luntan puiscibiře ! i ne purteran tüti, vui cume mì, ae Gianchéte; e ‘sta bela pènduřa ? S’à piglierà ün d’i vostri figliöi.
E pöi ? E pöi in nevu, o ina néssa; e pöi ancù ? Mì, nu’ so’ perché, a vegu zirà de chi e de là pe’ l’Itaglia, e finařmente, nu’ so’ perché, a va’ adiritüra a Milàn, magàra in ca’ d’in névu d’in vostru nevu; messa ben a garnì ina bela stanzia granda, a cuntinuerà a picà, forte cume sèmpre, e alura ‘stu vostru névu cos’u fà ? A mì me pa’ de sentìřu cuntà ai figliöi, e ai amighi, che ‘sta cuscì bela pènduřa chì l’aveva acatà u pairegrande de me nonu, a Ventemiglia, da in çertu Edemundu Biamunti, relörià da çentu generassiun ... Dunca ? Dunca: v’agiutu mì a carregàřa; vui ciapéřa de suta â faudeta, sensa pùira de faghe ma’ !»
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
A CARÉGA D’U PIGNURIN
Ventemigliusu
Carlin Bruzzone
Inte ‘sti ani, candu s’andava a fàsse fa’ a barba o i cavégli dau Pignurin, nu’ se fàva granché caixu a tualeta. D’ustae, magàra se gh’andava cu’e braghe cürte e màneghe arrevertegae.
In sabu d’avustu, insc’u primu dopusdernà, l’è capitau che Bacì, ch’u l’eira za’ in po’ avanti inti ani, u l’à lasciau a ciaza d’u Valun, cuscì cum’u l’eira messu pe’ sarzì ina sciàbega, e u l’è andaitu pe’ fasse fa’ a barba, che l’induman u l’eira de festa.
U Pignurin u l’u fa’ assetà insc’ina caréga ciavarina, mancu gairi növa, duve caiche sgurrìn in po’ ciü mòlu e caicun ch’u nu’ gh’eira pe’ ninte, i lasciàva parésce d’i sgarbi ciütostu averti e ariezài.
U ghe mete davanti u sou belu tuvagliö, che u gh’arriva fina ae zenuglie e u cumensa a insavunařu, intantu che Bacì, pigliau da l’abile massagiu d’u penélu e da l’ura bugliènte, u se preparava pe’ fasse in pelücùn.
Bacì u l’è veramente resciouru, inte tüta a sou persuna, fina inte parte che, daita l’età e a cunsistensa d’a pele, i l’avereva pusciüu sciortìssene dae braghe cürte, e magàra inandiàsse pe’ i sgarbi d’i sgurrin, fina a balutà suta u tuvagliö alargau, sensa che u Pignurin u purésse acòrsisene.
Fenìu d’insavunà, elu u piglia u rasù, e dopu aveghe daitu catru energiche passàe insci’u cöiru, u se prepara a rasà, pessigandu u nasu de ‘Bacì cun a man lèrca, pe’ métiřu a tiru de rasù e tegniřu fermu, vistu u sou relasciu uramai acumpìu.
Propiu inte chelu mumentu Bacì u fa’ in ressàutu pocu racumandabile e u s’adescìa, fandu contu de ninte. Dopo caiche passà de rasù, in’autru ressàutu u mete in crisi u Pignurin, che u sentiva ciàira tüta a respunsabilità, pe’ u periculu de purè rasccegà caiche féta insc’a facia de Bacì, s’u l’avésse faitu ancu’ caiche ressautu.
Alura, schersandu, u ghe racumanda a Bacì de fàssene carà caicün de menu de cheli gianchi béli freschi ch’i versava d’à Basseta, de fronte; intantu ch’u cuntügna a passaghe u rasù, tegnènduřu in po’ ciü strentu de pe’ u nasu.
Dopu caiche autru ressàutu, ciü cuntrulàu, e caiche autra racumandassiun, fenìa a barba, u Pignurin u libera u sou cřiente dau tuvagliö, e Bacì cun caiche sforsu u s’aissa in pei, pagandu e giastemandu «Pe’ a proscima vota, o che ti scangi a caréga, o che ti mandi via u gatu. Va’ ben !»
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
L’ANATEMA DE TESSITÙ
ventemigliusu
Luigin e Andrea MACCARIO - 1989
Int’u Café Imperiale, a lau d’u Mercau d’e Sciure, versu marina, gh’eira de cuntùgnu cin de gente. Â matin prestu, Paulu de Melì, u padrun, u serviva ai grussisti de früta e verdüra, cu’i acatavùi; i meiximi che da öt’ure in avanti i diventava “casane” e i vendeva chelu ch’i l’axéva acatau adànçi.
Da mezegiurnu in pöi, u mercau u s’imbutiva de corbe de sciùre e u Café u s’inciva de sciurìsti, sciurài e paisai ch’i portava e sciùre a vende. In veru ciaravügliu de gente, ch’i andava e i vegniva; remarcàu dau burbutà de cheli che, stacai â müraglia de fundu, i zögàva â belota. A belota a l’è zögu ch’u nu’ prevede silensiu e reflesciun, cuscì ... v’arracumàndu !
I belutisti a l’Imperiale i gh’andava inscì de seira dopu çena, i l’eira pe’ u ciü artigiai e cumercianti, ma gh’andava inscì caiche prufessiunista; magara candu a Parigina a l’eira trigà da tropi nasi storti.
Da Paulu, se gh’atruvava ben l’avucatu Mariu Tessitù, ch’u nu’ l’ava inta testa d’ê muscure versu a cundissiùn suciale, e lì u se ghe desmuràva maiscibén. U viveva a belota intensamente, ascaixi cume in’arte, cuscì, candu u cumpagnu u sbagliava, ma surtù candu i perdeva, pe’ furtüna de rairu, u se meteva a ragliàghe de tütu, ma cun garibu.
Percose, l’avucatu, u l’axéva scì a fòrsa e l’abrìvu d’i veci omi de rassa, ma inscì u sensu de l’irunia e d’a batüa.
Lurensin Acquarun e Bacicin Lüpi i conta cume ina seira, che Mariu, u l’aixeva vistu u cumpagnu sbaglià ina carta, te gh’eira vegnüu zü, ... ‘ste a sentì, ... ‘stu anatema:
“Vurrereva che vegnisse in terremotu
e che a terra a se scciupésse de chi fina a Nissa.
Che ciüvesse turpedini d’infiřata,
e palanchin de punta.
Che carésse cinguři de carrarmau,
spurteli de cundüti
e röe de muřin sensa sgarbu.
E perché sensa sgarbu ?
Perché se i l’avesse u sgarbu
i pecin i se sarveréva.
E pöi ? ... E pöi, maui ruventi e bàrre de giàssa.
E pöi ? ... E pöi, ...... che se gastésse u tempu”.
Gh’eira stau da rie pe’ ina bona giurnà e ancù ancöi, cheli de l’Imperiale i s’e l’arregòrda cume ina vera e propia puesia.
ooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooo
BARBETI AI CARLETI
ventemigliusu
Taviu e Segundina ALLAVENA
I n’à cuntava i veci cume s’à fusse ina foura, ma a l’è störia; propiu a l’incuntrariu de cose capita de voute candu e foure i passa pe’ störia vera !
E cae vece d’i Carleti, fae inscia roca viva, i l’àn za’ caiche anu, forsci ciü de trüxentu.
Alura, pe’ u valun de Laite, camin da carri nu’ ghe n’eira, ma gh’eira in bon camin da müře. Tüti cheli ch’i nu’ vurreva o i nu’ purreva passà pe’ Ventemiglia, çita d’urdinariu armà e furtificà, cina de surdati, de sberri, cun u daziu i aciapava de chi sciü. A Sant’Antoniu gh’eira in cunventu de frati, duve magara i dava in po’ d’assustu a chi n’àva besögnu, a geixa a l’eira in po’ ciü pecina d’avura ma a gh’eira za’. De lì, pe’ andà a Bevera, i passava pe’ e terre de Barnì, comudi cun bestie da bastu e cavali.
Gh’eira insuma in culegamentu au camin d’a Valata d’u Röia, pe’ Tenda e u Piemunte cun Mentun.
A cheli tempi e gente de ‘ste campagne i l’arrecampava in po’ de tütu; i semenava ordiu, gran, granun, patate, süche e faixöi gianchi e d’a tega russa; i ciantava còuri da canavà, agliu e çevule. I semenava u canavu e u lin. I fava secà fighe, amànduře e ninsöre; i l’àva caiche arburu de meře, de perüssi, de pecugögni. I l’alevava sciorte de crave e, cun u laite, i se fàva brüssu e tuma, i l’àva curtì de cunigli. I l’arrecampava za’ d’u bon öriu da ‘sti aurivei gatigliài d’â tramuntana. Nu’ pariamu d’u vin che u l’eira rusoliu, perché a cheli tempi, cun i vî d’u russese ciantai a francupié, l’üa a maürava ciü ben e a l’eira ciü dusse; e vigne, pöi, d’â Liscia, au sù cu’a terra funda, a roca a scafe, i l’eira famuse.
Inte caiche moda, magara dopu rüse e caiche pügnu insciù murru, i s’àva spartìu e aighe d’ê funtane pe’ aigà e chele d’i valui pe’ i defissi.
D’abitüdine ghe trigava negussianti, sensai, ciarlatai, ma eira aiscì capitau intreghi eserciti de surdati de passagiu.
Int’i ani, pöi, d’a störia che vurremu cuntà - e éirimu inta metà d’u seteçentu - gh’eira stau surdati de tante rasse: dai françesi ai spagnoli, dai tedeschi ai savuiardi e ai zenesi.
‘Se fraziun e i paisi spantegai i deve avéne vistu de tüti i cuřui, perché samu ben che tüti i eserciti i sun ciü bravi a despöglià e asciascinà i desarmai che a fa’ a gherra: ne samu caicousa aiscì nui cun l’ürtima !
Aiscì ai Carleti e gente i l’àva imparau a inzegnasse pe’ ascunde a rouba, se i l’àva caicousa de bon, e aiscì a ascundisse eli.
Int’i fundi de ‘ste cae amügliae gh’è de cantine scüre sensa barcùi e da purreghe mürà a porta, lasciàndughe sulu in sgarbu da passaghe a stentu e de bon atapà a l’ürtimu mumentu.
Gh’eira de bon che i surdati de passagiu tempu da perde i nu’ n’àva, e i se acuntentava de chelu che gh’eira a purtà de man.
E gente i çercava de ascunde, in po’, fina e bestie: i cunigli, e gagline, e vache spantegae inti casui de campagna, e sciorte de crave lasciü inti boschi o inte riane ciü brüte.
Ma candu se n’è andau i savuiardi, i l’àn lasciau per chì, cume cua, ina banda de scciancalassi, de rumente, che i li ciamava Barbeti. In Piemunte versu Salüssu i l’eira cunsciderai de patrioti, ascaixi de santi, ma chì i l’eira sulu de bandî.
I viveva ramenghi, pe’ nu’ fasse acciapà dai françesi e dai spagnoli; pe’ ‘ste campagne i purtava via tütu, i dava fastidiu ae done, i meteva e mae adossu a chi resisteva e i l’amassava sensa pietà se i se a vieva a marparà. Sciü de chì i se senteva ascaixi au següru, perché inte dui passi i scapava inti boschi de Galaré, de Livernusa e de lì i purreva arrivà fina in Ruassu.
Ina scadra de ‘sti soci i l’àva pigliau l’abitüdine de vegnì sempre inti Carleti, da in Alavena che a cheli tempi u stava abastansa ben; i se fàva preparà da mangià cume i vurreva e da beve a vuluntà.
A l’ürtimu a ‘st’omu, ‘su andà e vegnì u gh’a cumensau a spüssaghe, l’eira natürale che ina casana cuscì a nu’ ghe cimbresse e a ghe fesse agrupà i nervi.
Tra l’autru u l’àva ina duzena de figliöi, tra garsui e garsune e, aiscì se da mangia ghe n’eira, nu’ l’eira giüstu asgairàne pe’ certa gente. Epöi, tüte e voute che i li vieva arrivà, e done i duveva andasse a ascunde, autrimenti ‘sti brütessi i nu’ se sereva acuntentai de caiche cunigliu o de caiche tocu de craveu.
Ma a l’è anda’ ben che dopu in po’ de tempu i l’àn cumensau a fiasse, a piglià cunfidensa e, intrandu in ca’, i l’amügliava e arme suta a trumba d’â scařa pe’ muntà inta cuixina.
In belu giurnu se afermau aiscì e done a preparaghe da mangià: pensamu cunigli teneri, pe’ l’ucaxiun ben cöti inte l’öriu e u vin, cun rumanin e ferrügura, nuixe e ninsöre pistae, e pöi pan d’ordiu e benardi e ‘sta vouta vin d’u ciü bon a vuluntà.
I conta ch’i l’àn fai mangià da catru ganasce e beve cume ùiri, u vin de russese u se ghe andava dritu inta testa e inte gambe.
Candu ‘stu Alavena de alura u s’è acortu che i l’eira ben maüri, u l’à fau segnu ai figliöi e - cume i l’eira d’acordiu, tüti inseme, figli e figlie, nöire e zeni e forsci aiscì caiche veixin, che i l’eira pöi tüti parenti - i l’àn pigliau e arme de suta â scařa e i se ghe sun asbrivai adossu, i l’àn carregai de corpi e lasciai ciü morti che vivi.
I nu’ n’àn mai cuntau se i n’àge aiscì subacau caicun â caussa d’ina auriva, ma daitu che i nostri “antenati” i nu’ l’eira propiu farina da fa’ ostie ... nu’ se pö mai savé !
Fatu sta’ che da chela vouta de Barbeti ai Carleti nu’ se n’è ciü vistu.
I libri (Girolamo Rossi) i dixe che ina cumpagnia de surdati, veixin ai Baussi Russi, a l’è arrivà adossu a ‘sta scadra de bandî e a l’à fenìa.
I veci i n’àn sempre fau ve’ i fundi scüri d’ê cantine d’i Carleti duve i ghe ascundeva a rouba, e a scařa e a cuixina d’i Barbeti i sun ancù cume alura.
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
RITURNANDU A PARLà
DE COSE ANTIGHE
ventemigliusu
de Chintu Bono
Int’i primi ani de ‘stu seculu, candu a Ventemiglia Auta de aiga ghe n’eira menu d’avura, i l’eira pochi cheli ch’i ghe l’aveva in ca’.
Gh’eira però diverse funtane, de modu che e gente i purresse fàne a pruvista, ma gh’eira de famiglie ch’i nu’ purreva andàsseřa a piglià, alura i se trüvava de done che, fànduse pagà, i purtava l’aiga in ca’.
U l’eira in sistema de trasportu ch’u custava fatiga e ghe vurreva l’abilità perché ‘ste done i l’andava e i vegniva cu’ ina seglia de ramu insci’a testa. Duvé fa’ tanta strada, fandu in modu de nu’ versasse l’aiga a colu, muntà chele scàře cu’i scařin auti e apesi, andà caiche vouta fina au cartu cian, l’eira veramente ina cosa düra e cheli dui sodi, ch’i dumandava, i l’eira propiu gagnài. Besögna aiscì di’ ch’i l’eira done de bona età, abitüae a ‘sta fatiga e de vote i se fermava a ciaciarà in due o tre, magara cu’e seglie cine insci’a testa. Int’u mezu a tanti discursi i parlava d’u sonu ch’i l’àva faitu int’a nöte e i cabalava pe’ andà a zügà i nümeri au lotu.
A cheli tempi, cun dui sodi se purreva acatà tante cose: in pachetu de deixe sigarete pupulari, in sigàru, in canestrélu, ina grissa, a “Dumenega d’u Curriere”, ina sgiàta de menestra che de vote a se pagava fina ina trei sodi. Pöi, cu’ in sodu, se acatava in giurnale, ina feta de castagnun o de farinà, in cadernu, in gotu de vin.
Mi travagliava cume garsun da in scarpà ch’u l’àva a bitega in via Garibaldi, suta â ciasseta d’ê scöre, e li ghe sun stau da’u 1907 au 1913. A cheli tempi, stava a Latte e a mezegiurnu andava a mangià inte l’usteria. Spendeva da duze a seze sodi pe’ u sdernà e i me purtava: ina menestra, ina meza pursiun de stüfàu o de tripe o de pesci, ina grissa e in cartin de vin.
De ustarie che n’eira diverse, in via Giüdiçi, au Funtanin. e via cuscì ...
M’arregördu che in giurnu in cliente u se lumentàva cu’ u patrun, percose int’a menestra u gh’àva atrüvau ina musca. Alura u patrun u ghe fa’: “Pe’ dui sodi vurrévi atrövaghe in pulastru ?”
A Ventemiglia Auta, pe’ u ciü, mancava aiscì e fugnatüre. Besögna inscì di’ che pe’ tante famiglie i nu’ sereva servie a ren, perché tante cae i nu’ l’àva e tübassiun e mancu i tumbin. Alura tanti i purtava l’aiga brüta int’e de posti adati e u Ciòussu, veixin â ciassa de San Miché, u l’eira u postu principale.
Aiscì alura, gh’éira de cheli che, d’ascusun, i vüiava i bidui int’i tumbin de l’aiga, ma pe’ u ciü, e gente i se serviva de barrì e â matin de bunura se purréva ve’ e müře ch’i e purtava in campagna, pe’ ingrascià l’ortu e e aurive.
Da alura, l’é passau tanti ani e forsci ghe saremu ciü pochi a arregurdàsse de ‘ste cose. Eirimu a l’incumensu d’u seculu e avura semu ascaixi â fin.
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
TRONDENUN, IN’AUTRA NIATà
ventemigliusu
de Maria Muratore
Inte l’aira, u sdernà u l’è feniu e l’è ura de repousà. Mancu çinche menüti e d’a gagia d’i cunigli, arriva in pecin sghigiu, pöi in’autru e in’autru ancu’, fina a deixe. “Nu’ se pö mai sta’ tranchili”, dixe u can cu’u sou baunà. U paire di cuniglieti u l’è maisci belu cuntentu, e a maire ... nu’ se sa’. Elu u vö mete sciü’ ina festa, e u fa’ bate a cria, pe’ aciamà i amighi.
Ghe pensa u galu, che in scangiu de cantà â matin, stavota u sou chicchiricchì inte l’aria, u lu fa’ vöřà pe’ çena. Pöi, pe’ blagà, u se mete a caminà in prima fiřa, apröu a elu: a gaglina, so’ muglié, a puléta, so’ figlia ch’a tegne a bada i soi nevi, i pulin.
Arriva u bebin, che pe’ fasse ve’ u se mete a guřesà , ascagnandu u cuřumbu, ch’u se mete a gurgunà. Gh’è fina u pavun, ch’u fa’ a röa, cun tantu de presümì; ascaixi in fundu, cu’a cua a tirabusciun, gh’è u purchetu, inseme a tanti autri amighi, che però nu’ ghe cimbra da’ u nome. Pe’ ürtima, ven a pegura, ch’a paresce patanüa percose i gh’àn tundàu a lana; cuscì, pe’ fasse cumpatì, a se mete a beřà.
Au desciü de ‘sta longa fìřa, dui auxeli u vöra tranchili, pairàndu a giargunà; i vön fa’ savé ch’i nu’ manca mancu eli. Maniman ch’i l’arriva, grandi e pecin, i van versu ina seglia cina d’aiga, pe’ netezasse u murru, u becu, e zarpe e e pate, avanti d’assetasse au descu.
Intantu ch’i mangia e büve, i se mete a çercà i nomi da daghe ai deixe de ‘sta niatà; ma i nu’ san ciü cume aciamàři, a menu che i nu’ cumençe cun: Antò, Marì, Segù, Nenin, nomi da crestiai.
 fin d’a seirà, a papura a se mete a stranassà, da veixin a l’ase ch’u ràglia, inseme i vön di’ che l’è ura d’andà; da chi a in po’, n’aspeita in’autra giurnà.
A VITA
Ventemigliusu
Maria Muratore
Baixi, abrassi, “cremine e panulin”. Pe’ imbrücà u panè a ‘sti pecin, i nu’ ghe sun ciü i paneli d’ina vota, o i ciripà de çincant’ani fa’, cheli ch’i se duveva lavà !! Trei ani i passa aviau e besögna andà â scöra materna, cum’i ciama avura l’asilu.
I l’àn ancu’ u laite insc’î lerfi, ma strenzendu forte a man d’a maire, avanti d’intrà i s’aferma in po’ a mirà. A maistra a ghe va’ inscontru cu’u faturisu, ma eli, scundenduse darré ae faudete d’a maire, cu’a testa bassa e a buca meza serrà, i nu’ s’incala de salüà.
Però ela, aciapanduři pe’ man, a i porta in po’ ciü in la’, a zügà. Se dopu in po’, caicün s’acorze che a maire a nu’ gh’è ciü, u se mete a süstrà. Nu’ ve digu u carlevà, candu caich’ün autru u ghe va’ darrè.
‘Stu chi u l’è u camin ch’i cumensa a fa’ i omi e e done de duman. Però, zügandu in’alegria, basta pochi giurni e a muxica a scangia za’. Se ghe dixe ch’i sucializa.
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
I omi d’a Marina
ventemigliusu Gaspare Caramello
I omi d’a Marina i l’eira pe’ u ciü pescavui e chela matin de setembre i l’eira andaiti in tanti au largu, pe’ suràli, candu u tempu u l’à zirau a Rebossu, cuscì aviau da nu’ lascià scampu. Caicün u nu’ l’à faitu in tempu a turnàssene â riva.
Tanti i sun andaiti a rastremàsse â Burdighea, caicün u l’è arrivau fina a Mentun, ma â seira tardi ne mancava ancu’ paregli, ch’i nu’ l’àva faitu savé nutissie.
Giuà u nu’ s’éira ancu’ vistu, ancu’ dopu caiche giurnu, ma u sou gussu, ciütostu arruvinau, u l’eira andaitu a astracàsse au Murru Russu. Â Marina i l’àn cumensau a pensà ch’u fusse anegau; aiscì se Giuà u l’eira in’omu espertu, sece de barca che de nöu.
Dopu ina setemana, ae Calandre s’astraca u corpu d’in’anegau, mesu despögliau e cu’a facia tüta mangià dau purpu e dae prüxe de ma’. I u porta inta camera mortuaria de l’Uspeà e u meigu Gibeli, cun l’ufiçiale giüdissiariu de servissiu i çerca de ricunusciřu; ma pe’ tantu ch’i fésse, l’èira ascaixi impuscibile acapì ch’i fusse staitu st’omu.
Au meigu gh’è vegnüu in mente de cunvucà Sunta, a muglié de Giuà, pe’ fagheřu recunùsce “de visu”, se fa’ pe’ di’. Sunta a l’arriva, i a prepara cun tüti i sentimenti, diendughe che ‘stu corpu u l’àva a facia arruvinà, epöi i a porta davanti au cadaveru, pe’ u recunuscimentu üfiçiale.
Candu i descröve a testa fina ae spale d’u mortu, Sunta a là in mumentu d’anguscia, ma mirandu pöi ben, ghe pa’ de nu’ recunusce e spale d’u sou Giuà, alura a se fa’ curagiu e a dixe: ”Sciù meigu, u nu’ me paresce Giuà, ma se fusse puscibile mirà aiscì in po’ ciü in bassu, v’assegüru che purrereva esse ciü precisa”.
U meigu u descröve tütu u corpu, cuscì Sunta a pö cuncentrà l’atensiun a cosa gh’eira arrestau, ciütostu intrégu, suta a pansa, intu mezu ae gambe.
Dopu aveřu mirau ben ben, Sunta a se zira versu u meigu e a ghe dixe: ”Sciù meigu, mirandughe li’, sun ciü che següra, u nu’ l’è Giuà; u pö stane tranchilu”.
U meigu u l’arrengrassia Sunta, u a salüa, e intantu che ela a l’è in tren de sciorte, u ghe dixe au magistratu:”E avura, cume famu, s’u nu’ l’è Giuà, e riçerche i s’alarga ai scumparsi d’a Marina, de tüta a Çità e fina a cheli de tüta a Regiun. Ti acapisci ! Cume s’a cavamu”.
Sunta a s’aferma insci’a porta, a se zira penscierusa e a ghe dixe: “Sciù meigu, se ve pö agiütà, pe’ chelu che òn pusciüu vié, v’assegüru ch’u nu’ l’è mancu ün d’i omi d’â Marina”.
U CUNSÜRTU
ventemigliusu Gaspare Caramello
Int’in frescu dopusdernà de setembre, d’u milenöveçentusciüsciatötu, u méigu Gibeli, u méigu Nutari, u méigu Leun e u méigu Albano, inseme a’u zuvenu méigu Trüchi, i sciortiva da l’Imperiale, duv’i l’èira intrai a pigliàsse in café avanti de andà a indröve u stüdiu; za’ ch’i s’èira inscuntrai propiu lì pe’ stabilì a data de l’Assemblea pruvinciale de l’Urdine ch’a se sereva radünà a Ventemiglia, ‘sta vota, pe’ a fin d’utùbre.
Inturnu au Mercau d’ê sciure gh’èira a solita cunfüxiun de sciuristi chi arrecampava e corbe cuntratae inte l’acàtu; corbe cine de màssi che i cultivaturi de sciure i ghe cunsegnava insci’u camiuncin, int’u furgùn o insci’u carretu de riferimentu.
Int’u mezu a tütu ‘stu burdelu, de muvimentu e de vuixi, gh’eira aiscì u va’ e vegni d’i padrui d’ê biteghe inturnu au mercau ch’i l’arrivava pe’ indröve negossiu. Intantu che i nostri méighi i sciortiva, da’u fundu d’u marciapé apà in’omu, ch’u se sereva ditu de ‘sti paisi, ch’u l’andava assai spediu versu u mercau, fanduse nutà, percose u caminava cu’a schina cegà in avanti, in po’ imbòusa insc’in lau; fandu de passi mancu tantu longhi, cu’e cösce strenzüe, i carcàgni alargai e cu’e punte d’i péi zirai in drénte; intantu ch’u mustrava insci’a facia ina smorfia de següra suferensa.
Avenduřu nutàu au vöřu, da bravi prufessiunisti cum’i l’èira; i nostri çinche i se dumandava cum’u l’àva faitu Luì d’u Sérru, a purtà e sciure a vénde, cumbinau inte ‘si stati.
Luì d’u Serru u l’éira ciütostu pupulare a Ventemiglia. I çinche méighi i u cunusceva assai ben, de nome; ma i nu’ sereva staiti in gradu de di’ cosa ghe fusse aciapàu inte ‘si ürtimi tempi, percose Luì u nu’ s’èira mai fàitu cürà da nesciün de eli, datu che u l’èira in’omu ch’u nu’ l’àva mai patiu de ren.
U primu a parlà u l’è stau u meigu Nutari: “Poveru Luì, cun tüti i sforsi ch’u fa’ in campagna, ghe serà vegnüa l’ernia d’u discu”. “Pe’ ninte, - u lu scunféssa u méigu Leun - l’è evidente che se trata de artrosi degenerà”. “Cari culéghi, me despiaixe cuntradive - u s’è prunünsiau u méigu Albano - nu’ l’è ernia e nu’ l’è artrosi, se trata de artrite reumatòide”.
Sensa vurré, i catru méighi ansiai i se sun arrezirai inseme versu u méigu Trüchi, pe’ ve’ cosa u ne pensava elu, ch’u l’èira frescu de stüdi; e elu, cun fa’ de chi sa’ cos’u se dixe, u l’anùnçia: “Pe’ contu mei, pe’ contru, se trata de distursiun laterale de l’anca”.
U meigu Gibeli u l’à tòstu aprufitau de l’ucaixiun e avanti de di’ a sou, cunfidandu insci’a püra intüissiun e insce l’esperiensa pe’ i malani de stagiun; u l’à lançàu l’idea de mete in pei, pe’ u giurnu de l’Urdine; ina ribòta de categuria, che avereva pagàu i catru ch’i sbagliava a diagnusi. “Cicunei e pignürin da Nandu, a Varase”.
Utegnüa l’apruvassiun de tüti, aiscì elu u se sereva prunünçiau, â cuncrüxiun de ‘stu cunsürtu de ciàssa: “Pe’ mì, se trata de ina lombosciatalgia acuta, d’u restu, ma’ tipicu de stagiun. E avura, culeghi, dumandamughe a Luì cos’u gh’à atruvàu u sou mèigu e cum’u se cüra”.
Candu Luì u l’è arrivau davanti a eli, intantu ch’u l’andava aviau versu u fundu d’u Mercau, forsci a ritirà u biglietu d’ê sciure, da in grussista; u meigu Gibeli u lu ciama: “O Luì, duve ti vai cuscì d’asbrivu; fermite in po’ che duvemu dumandate caicosa”.
“Sciù meigu, riverisciu - u ghe pröva a di’ Luì, cun in fi’ de vuixe, aiscì pe’ nu’ paresce scurtese - ma gh’òn cuita pe’ via che .... “. “Sta’ tranchile, nu’ te farému perde d’u tempu. ... Amu vistu che nu’ ti stai gairi ben - u lu sazìsce u meigu, ch’u nu’ vieva’ l’ura de savé l’esitu d’a scuméssa - nui çinche, semu tüti meighi, ti u sai e viéndute caminà cuscì stortu, àmu faitu a diagnusi de cose ti pöi avéghe. ... Gh’è chi ditu che se trata de artrosi, chi d’i rumatismi, che de ernia, chi de lumbagine e chi de distrassiun de l’anca. ... Ti devi propiu fane u piaixé de dine de cose ti patisci, pe’ ve’ ch’i de nui u l’à sbagliau a diagnusi”.
Luì u sfodera in faturisu ironicu e inandianduse aviau versu u fundu d’u Mercau, u ghe rispunde: “Eh, cari meighi, nu’ s’è staiti sulu vui a sbaglià a diagnusi. Aiscì mì me sun sbagliau, candu òn pensau che me scapésse numà in pétu”.
